«نميم» نیز به همین معنا، یعنی سخن‌چينی و دو‌به‌هم‌زنی است.^۱ گفتنی است پيشوايان ما نيز دستور تكذيب و راندن سخن‏چين را صادر كرده‏اند؛ خواه خبر راست آورده، يا خبر را خود ساخته باشد!^۲

اصل پنجم: صداقت و وفاداری

در زبان احاديث، صدق و صديق به هم آميخته‏اند و دوستی و محبت، يادآور صفا و صميميت‏اند؛ اگرچه كسانی هستند كه دم از دوستی می‏زنند و به‌واقع، سودای سود خود در سر دارند،^۳ اما اينان دوستان زبانی‏اند. دوستان قلبی و حقيقی، دلِ صاف و روشن خود را در دستان بی‏فريبشان می‏نهند و آن را نثار و ايثار می‏كنند. اينان، نه دوست را فريب می‏دهند، نه پيمان می‏شكنند.^۴ اينان در بازار دوستی، كالای بی‏عيب آورده‏اند و از وسوسه‏های شيطان، رهيده و خود را آزاد ساخته‏اند.

صداقت در دوستی و پیوند، درستیِ اين ادعاست كه ما دوست را نه برای منافع خود، كه برای خود او می‏خواهيم و نه برای بهره‏گيری، كه برای بهره‏دهی. ارزش پیوند، فقط به اندازه بهای غذای مهمانی و راه‌اندازی کاری یا گره‌گشایی از مشکلی نیست. قيمت دوست به اندازه صداقت و صفا و راستی و درستی او، و احترامش به پیوند او با درستی و پایبندی به آن است. بهای دوست به پاس داشتن او از دوستی است و محبت بدون غلّ و غشّ وی در همه جا، و در اين فضا. ما نه توقعی

نثار دوستت كن؛ اما همه رازهايت را با او در ميان منه، تا هم حق حكمت و هم حق محبت را ادا كرده باشی.^۱

جلوه ديگر هوشياری، در ارتباط‌های سه‌جانبه است. من با شما و هر دو با شخص سومی آشنا هستيم و رابطه‌ای از نوع همکاری، همسایگی یا پیوندهای اجتماعی دیگر داریم. يكی در اين ميان، از ديگری سخن‏چينی می‏كند و می‏خواهد يكی از سه نفر را از اين حلقه ارتباط، خارج سازد. هوشياری در برخورد خردمندانه با پديده زشت سخن‏چينی، ترسيم‏گر هوشياری در ارتباط اجتماعی و نيز موجب استمرار آن است. سخن‏چين، ساحری اِغواگر است كه جامه پند و اندرز به تن می‏كند و پرده سِر و حجاب تغافل را می‏درد و بذر دشمنی می‏افشاند. ازاين‌رو، به منظور مغلوب نشدن در برابر اين شگرد شيطانی، خداوند در قرآن، ما را از پيروی هر سخن‏چينی، باز داشته است؛ هر كه باشد! و چنین فرموده است: (وَ لَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ* هَمَّازٍ مَشَّاءٍ بِنَمِيمٍ)^۲«و از هر قسم‌خورنده فرومايه‏ای كه عيب ‌جوست و برای خبرچينی گام برمی‏دارد، فرمان مبر». بر پایه دانش لغت عربی و به گفته برخی مفسران، «همّاز» صيغه مبالغه از مادّه «همز» است، به معنای كسی كه زياد عيب ‌جويی و بدگويی می‏كند یا كسی كه يكسره با چشم و اشاره طعن می‏زند. اما برخی آن را به معنای كسی دانسته‌اند كه زياد غيبت می‏كند. «مشّاء»، بدون تردید به معنای كسی است كه به قصد فتنه‏انگيزی و دوبه‌هم‌زنی، سخن عده‏ای را برای عده‏ای ديگر بازگو و به اصطلاح، خبرکشی می‌كند.