ما کشيد، می‏توانيم با پناه بردن به دژ مستحکم و استوار استعاذه، خود را از شر شيطان آسوده کنيم؛ دژ خداوندی که هم وسوسه‏های شيطان را می‏شنود و هم از نيت خير فرد نيکوکار مقاوم آگاه است؛ و چه زيبا آيه بعد می‏فرمايد: (وَ إِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ)^۱«و اگر وسوسه‏ای از جانب شيطان تو را تحريك كند [كه به وظيفه خود عمل نكنی] پس به خدا پناه بر؛ زيرا اوست شنوا و دانا».

سخن را در اين بخش با سخن پيامبر خدا صلی الله علیه و آله زينت می‏دهيم که مانند هميشه ملهم از قرآن کريم و راه‌گشا و راهنماست. پيامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرمايد: «جبلت القلوب علی حب من أحسن إليها وبغض من أساء إليها؛^۲ دل‏ها بر دوستی کسی سرشته شده که به آن‌ها نيکی کند و با کسی به دشمنی برمی‏خيزد که با آن‌ها بدی کند».

در زندگی نیز به‌عيان می‏بينم که نيکی، محبت و جاذبه می‏آفريند و نه تنها دوستی‏های موجود را تعميق می‏بخشد، بلکه رابطه‏های کم‌عمق را جان می‏بخشد و دشمنی‏های نهفته و خفته را از ميان می‏برد و آن‌ها را به دوستی تبديل می‏کند.

گونه‏های احسان

احسان، گستره وسيعی از روابط اجتماعی را دربر می‏گيرد و در هر جا می‏توان نمودی از آن را سراغ گرفت. يکی از اين عرصه‏ها، احسان مالی و بخشش است. مطابق با نقل غرر الحکم، امام علی علیه السلام در چند جمله به این مسئله پرداخته است. در یکی از آن‌ها می‌فرماید: «من كثر إحسانه

لحظه‏ای از ما رنجيده و کاسه صبرش لبریز گشته و پرخاشی کرده است، دوباره به سوی ما می‌کشد و بالاتر از این، گاه دشمن ما را نيز به سوی ما جلب می‌کند و چنان فضايی از دوستی و صفا می‏آفريند که گويی دوستی گرم و بامحبت بوده است. مهم آن است که بدانيم راه بهتر و زيباترِ مقابله با بدی ديگران چيست؛ نکته‏ای که بايد در عرصه زندگی آموخت و درباره هر کس با ويژگي‌های خودش به کار برد.

گفتنی است قرآن در آيه بعد، به صورتی کوتاه و گويا به مهارتی اشاره کرده است که انسان را به اين درجه می‏رساند تا بتواند در رويارويی با بدی‏ها، به نيکی بينديشد و راه نيکوتر را به جای پاسخ مشابه و مقابله‌به‌مثل برگزيند. آيه بعدی می‏فرمايد: (وَ ما يُلَقَّاها إِلّا الَّذينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقَّاها إِلّا ذُو حَظٍّ عَظيم)^۱«و اين (صفت پاسخ بدی را به نيكی دادن) جز به كسانی كه صبر ورزيده‏اند القا و اعطا نمی‏شود و جز به كسی كه سهم بزرگی [از كمال انسانيت] دارد داده نمی‏شود». پیام آیه آن است که صبر و شکيبايی می‏تواند انسان را در اين ارتباط اجتماعی موفق گرداند؛ انسانی که سهم بزرگی از کمال و فضيلت را کسب کرده باشد و سرشت خود را بر احسان و نيکی تنيده باشد، همواره جرعه تلخ صبر را فرو می‏برد و از ترکيب آن با حلم و بردباری، چنان لبخند شيرينی بر لب می‏آورد که دشمن را جز تسليم چاره‏ای نيست؛ تسليمی از سرِ رضا و خشنودی و محبّت و دوستی. جالب توجه آنکه اگر شيطان، در اين ميان به ميدان آمد و از پايگاه نفس درونی و اماره‌ به وسوسه پرداخت و حسّ انتقام‏گيری و ابراز وجود و نمايش قدرت در برابر بدی ديگران را به رخ