آيا می‏توان ادعا کرد که اثر اين‌گونه سخن گفتن و مدارا کردن، بر رابطه دوستی و ارتباط اجتماعی مثبت نباشد؟!

اقتضای حکمت

مدارا، مقتضای حکمت است و سيره پيامبران الهی؛ ازاين‌رو خداوند هنگام روانه کردن موسی و هارون به سوی فرعون که پرچم خدايی برافراشته و همه خلق را بنده خود کرده بود، می‏فرمايد: (فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَّيِّنًا)^۱«پس با او سخنی نرم بگوييد». يعنی مبادا با او خشن سخن بگوييد و با درشتی رفتار کنيد که به تعبير علامه طباطبايی، از واجب‏ترين آداب دعوت و تبليغ است.^۲ با مقايسه‌ای ساده می‏توان نتيجه گرفت وقتی با فرعون که از بزرگ‌ترين طاغوت‏ها و خونريزترين حاکمان عالمان است و از کشتن کودکان و جنين در شکم مادران نيز نمی‏گذرد و کوس خدايی می‏زند، باید نرم و بی‏خشونت صحبت کرد، با بقيه مردمان به‌ويژه دوستان، بايد بسیار نرم و مداراگرانه بود.

نکته جالب توجه در ذيل آيه اين است که اثر سخن نرم و مدارا بيان شده است. سخن نرم و نيکو، مخاطب را متذکر می‏کند و او را متوجه خطايش می‏سازد. هنگامی که شخصی به راه خطا می‏رود و با ما تندی می‏کند و ديگران را می‏آزارد، به تذکر نیاز دارد و اگر اين تذکر نرم و نيکو بيان شود اثرگذار است و او را به خود می‏آورد و از سلطه شيطان بيرون می‏آورد. تجربه‏های بسياری اين نکته را تأييد می‏کند که تندی، تندی را از ميان نمی‏برد و داستان خورشيد و باد، مشهور است.

مؤمنان می‌توانند با مدارا و خوب سخن گفتن، بسياری از آزارهای احتمالی غیرمؤمنان را از خود و دوستان مؤمنشان، دور کنند. همان‌گونه که مشاهده می‏شود، روايت، آيه را از سخن گفتن نيکو به ديگر عرصه‏های رابطه اجتماعی نيز گسترش می‌دهد و آن را به سخن گفتن نيکو منحصر نمی‏کند، بلکه گشاده‏رويی را نيز مصداقی از قول حسن می‏شمارد. به تعبير علامه طباطبايی «قول حسن» کنايه از حسن عشرت با مردم است، چه کافر باشند و چه مؤمن،^۱ و يکی از عرصه‏هايی که حسن عشرت کاملاً جلوه و بروز می‏يابد، عرصه سخن گفتن است. ما در بسياری از موارد، ابتدا با زبان، تندی می‏کنيم و پرخاشگری را از چهره و زبان می‏آغازيم. با نافرمانی کسی و آزار جزئی فردی، روی ‏ترش می‏کنيم و با نخستين حمله او، دهان باز می‏کنيم و سخن ناسنجيده را به آن سوی رابطه می‏فرستيم. اين اولين موشک منهدم‌کننده رابطه است و نخستين شليک به سوی دوستی و ارتباط محبت‏آميز. با پرخاشگری زبانی و بدگويی، شعله دشمنی برافروخته می‏شود و نه تنها کمکی به حل اختلاف و مشکل نمی‏کند، آتش آن را برافروخته می‏کند و دشمنی را به جای دوستی می‏نشاند؛ درحالی‌که قرآن و امامان: بر نيک سخن گفتن تأکيد می‏کنند و امام صادق علیه السلام آن را يکی از آسان‏ترين راه‏های جذب مخالفان می‏داند. اکنون قضاوت کنيد که اگر سخن نيک گفتن، به اين آسانی، مخالف را جذب و او را به سوی حق و حقيقت جلب می‏کند، با دوستان همدل و هم‏کيش چه می‏کند؟ آیا می‏توان تصور کرد که سخن نيکو گفتن و معاشرت نيکو، مخالف را جذب کند، اما بر دوستان و کسانی که با آن‌ها رابطه صميمانه داريم، اثری نگذارد؟ و