دينی، و واکنش‌هايی برخاسته از خرد انسانی و روح دينی. هر اندازه که دين در لايه‏های روح ما نفوذ کند و به هر مقدار که در صدد تطبيق ارتباط‏های ميان‌فردی خود بر مفاهيم و راهنمايی‏های دين باشيم، می‏توانيم بگوييم به روابط اجتماعی دينی نزديک شده‏ايم و به پايه‏گذاری جامعه دينی ياری رسانده‏ايم.

گستره ارتباط اجتماعی

ارتباط اجتماعی، از کوچک‌ترین نهاد اجتماعی، یعنی خانواده شکل می‌گیرد و انسان از کودکی می‌آموزد که برای زندگی با دیگران نیازمند پیوندهای دو‌سویه و چند‌سویه است. آدمی به‌سرعت درمی‌یابد که به جز خانواده کوچک خویش، اقوام و خویشاوندانی در بیرون از خانه دارد و کم‌و‌بیش ارتباط‌هایی با آن‌ها برقرار می‌کند. او در همان اوان کودکی درمی‌یابد که همبازی می‌تواند خویشاوند انسان نباشد، ولی بسیار سودمندتر و همراه‌تر از برادر و خواهر باشد. او مفهوم دوستی را می‌فهمد و وقتی به مدرسه یا کارگاه پا می‌گذارد، از مفهوم هم‌کلاسی، آموزگار و مدیر نیز آگاه می‌شود و به‌تدریج راز و رمز برقراری پیوند با این‌همه انسان‌های متفاوت را درمی‌یابد. او نخستین ارتباط‏های آموزشی،
فرهنگی و حتی اقتصادی و سياسی را نیز در جوانی می‌آزماید. همه این‌ها را می‌توان گونه‏ای از روابط اجتماعی به شمار آورد که حتی اگر از آن‏ها نباشد، به‌شدت تحت تأثير آن‌هاست. او رشد می‌کند و پی می‌برد که رابطه تودرتوی اجتماع گاه بسیار ساده و دوست‌داشتنی است و گاه
پیچیده و سنگین؛ و گاه درون خانه شکل می‌گیرد و گاه درون شهر و ملت؛ و گاه در عرصه بین‌المللی و روابط پرگستره بشری. ما نمی‌توانیم

گرایش‌هایی مانند محبت ورزيدن و از تنهايی به‌درآمدن، انسان‌ها را به هم نزدیک می‌کند و هدف‌هايی چون تشکيل قدرتی فراگير، ایجاد مکتب یا گسترش مذهب، انسان‏ها را به هم ارتباط می‏دهد و اشتیاق به همفکری و همکاری را میان آن‌ها جان می‏بخشد. اين رابطه‏ها شکل‏های متعدد و متفاوتی دارد. ميان دوستان، رابطه صفا و صميمت و محبت؛ ميان همکاران، روابط کاری و مديريتی؛ و ميان سياستمداران با مردم، رابطه‏هايی مانند اطاعت و تسليم و ریاست و رهبری شکل می‏گيرد.

روابط اجتماعی به معنای پوشش‌دهنده همه کردارهای اجتماعی، همان‌گونه که از شخصيت و اراده فردیِ يک‏يک اعضای جامعه تأثير می‏پذيرد، از جهان‏بينی و نگرش و بينش کلی حاکم بر آن جامعه نيز متأثر است. به سخن ديگر، کردارهای متقابل اجتماعی براساس عمل ارادی و انتخاب‌گرايانه انسان پديد می‏آيد و ترکيب آن‌ها به روابط اجتماعی می‏انجامد. عمل ارادی انسان نيز از باورها، شناخت‏ها و گرایش‌های او سرچشمه می‏گيرد، که در جامعه دينی، از آموزه‏های اصلی آن دين برخاسته است. پس به گونه‏ای ساده می‏توان تأثير مستقيم باورهای دينی را در روابط اجتماعی مشاهده کرد. اين اما، در صورتی است که افراد متدين به آن دين، به آموزه‏های اثرگذار آن در روابط اجتماعی عمل کنند و به آگاهی از آن اکتفا نکنند. به سخن ديگر، وجود باورهای دينی در جامعه و آشنايی دينداران با آموزه‏های وحيانی، بدون عمل و کاربرد
آن‌ها، روابط اجتماعی دينی را به وجود نمی‏آورد. شبکه گسترده و پيچيده روابط اجتماعی به مثابه رکن اساسی جامعه نيازمند درست، منطقی، عقلی و دينی بودن يک‏يک کنش‏ها و واکنش‏های ميان‌فردیِ اعضای آن جامعه است؛ کنش‌هايی منطبق با دستورها و رهنمودهای