403
روش‌شناسی استنباط در علم کلام

۰.قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله: إِنَّ اﷲ جَلَّ ثَنَاؤُهُ یقُولُ: «وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ مِنْ خَلْقِی خَلْقاً أَحَبَّ إِلَی مِنْ عَبْدِی الْمُؤْمِنِ وَ لِذَلِکَ سَمَّیتُهُ بِاسْمِی مُؤْمِناً لَأُحَرِّمُهُ مَا بَینَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ هِی خِیرَةٌ لَهُ مِنِّی وَ إِنِّی لَأُمَلِّکُهُ مَا بَینَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ هِی خِیرَةٌ لَهُ مِنِّی. فَلْیرْضَ بِقَضَائِی وَ لْیصْبِرْ عَلَى بَلَائِی وَ لْیشْکُرْ نَعْمَائِی أَکْتُبْهُ ـ یا مُحَمَّدُ! ـ مِنَ الصِّدِّیقِینَ عِنْدِی».۱

۰.رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: خداوند متعال می‌فرماید: «سوگند به عزّت و جلال خودم، مخلوقى محبوب‏تر از بنده مؤمنم نیافریده‌ام و از همین رو، وى را به نام خودم «مؤمن» نام نهادم. اگر بین مشرق و مغرب را به او حرام کنم، برایش خیری از سوی من است. نیز اگر هر چه را که بین مشرق و مغرب است، در اختیار او قرار دهم، باز هم براى او خیری از سوی من است. او باید به سرنوشتى که برایش معیّن کرده‏ام، راضى باشد و در گرفتاری‌ها صبر کند، و نعمت‏هاى مرا سپاس‌ بگزارد که در این صورت ـ اى محمّد! ـ او را از صدّیقان قرار خواهم داد».

از این آموزه، در طول تاریخ سوء استفاده‏های فراوانی صورت گرفته است؛ مخصوصاً در زمان حکومت پر از ظلم و جور بنی‌ امیّه. آن‌ها با ترویج عقیده مذکور، سعی داشتند به مردم چنین القا کنند که اگر افرادی از بنی امیّه در مصدر قدرت قرار گرفته‌اند، از قضا و قدر الهی نشأت گرفته است و اگر ظلمی هم به مردم صورت می‏گیرد، خارج از قضای الهی نیست و باید بدان راضی شد.۲

زمانی که این شیوه از تفسیر قضا و قدر را در کنار برخی از روایات اهل بیت علیهم السلام قرار بدهیم، خواهیم دید که چگونه تفسیر به رأی صورت گرفته است:

1.. مجلسى، بحار الأنوار: ج۶۸ ص۱۵۹.

2.. مرکز نون، مدخل إلی علم الکلام: ص۵۴.


روش‌شناسی استنباط در علم کلام
402

اقامه شده است. با این حال، برخی از اخباریان با دیدگاه مذکور مخالف‌اند و معتقدند بیش از دو سوم قرآن، از بین رفته و «تحریف به نقیصه» رخ داده است. آن‌ها این دیدگاه را بر اساس برخی از روایات می‏پذیرند؛ بدون این‌که برای نقد و بررسی آن، به ادلّه عقلی مراجعه کنند.۱

۵. ظاهرگرایی

در مباحث کلامی، بحثی با عنوان «صفات خبری» وجود دارد. برخی از صفات در قرآن برای خداوند ذکر شده است که تعامل مکاتب مختلف با این صفات، به نحو واحد نیست. مثلاً در برخی از آیات واژه «ید» به خداوند نسبت داده شده است. درباره این‌که آیا ظاهر همین لفظ را می‌توان پذیرفت و یا باید تأویلی برای آن اقامه نمود، اختلاف وجود دارد.

ظاهرگرایان و اشاعره، معتقدند واژه ید و امثال آن را نباید به معنای خلاف ظاهر حمل نمود. همان‌طور که دست درباره انسان به معنای عضو خاصّی از بدن است، درباره خداوند نیز به همان معنا است؛ ولی کیفیت آن برای ما معلوم نیست. این گروه، حتّی ابایی ندارند که بگویند خداوند جسم دارد؛ هرچند بعد از این عبارت می‏گویند کیفیت آن برای ما مجهول است.۲

۶. تفسیر به رأی

آسیب دیگری که در بهره‌برداری از ادلّه نقلی رخ می‌دهد، تفسیر به رأی است. نمونه‌ای از این آسیب، در مبحث «قضا و قدر» رخ داده است. قضا و قدر، یکی از آموزه‏هایی است که در کتاب و سنّت بدان پرداخته شده و یکی از دستورهای شرعی، رضایت به قضای الهی است. از جمله روایات دال بر آن، می‏توان به روایت زیر اشاره نمود:

1.. با اقتباس از: مسعودی، آسیب شناخت حدیث: ص۲۷۴ ـ ۲۷۵.

2.. ربّانى گلپايگانى‏، الکلام المقارن: ص۹۰ ـ ۹۲.

  • نام منبع :
    روش‌شناسی استنباط در علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 23702
صفحه از 435
پرینت  ارسال به