399
روش‌شناسی استنباط در علم کلام

همان گونه که آشکار است، تمایلات و خواسته‏های نفسانی و درونی، باعث می‏شود روایات و ادلّه نقلیِ غیر مطابق با تمایلات و خواسته‏های پژوهشگر، دست‌خوش تأویل و یا اعراض و روی‌گردانی قرار گیرد. البتّه این عامل می‏تواند علاوه بر تأثیرگذاری در اعراض از روایت، به جعل روایت نیز منجر شود.

۲. استفاده از پیش‌فرض‏ها

آسیب دیگر، از ناحیه پیش‌فرض‌ها ایجاد می‌شود.۱ هر محقّقی در موضوع تحقیق خود مسلّماً پیش‌دانسته‌ها و اطلاعات پیشینی دارد و نمی‏توان تصوّر کرد که فردی هیچ اطلاعی ـ حتّی اجمالی ـ از موضوع تحقیق نداشته باشد و بتواند در آن زمینه پژوهش کند؛ زیرا فهم متن، خود نیازمند پیش‌دانسته است. برخی از پیش‌دانسته‏ها، مثل آشنایی با زبان و ادبیات موضوع پژوهش، ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. کسی که به زبان عربی آشنا نیست، نمی‏تواند با متن عربی ارتباط برقرار کند. کسی که با علم کلام و مبانی آن آشنایی ندارد، نمی‏تواند محقّق خوبی در زمینه مسائل کلامی باشد. در سایر علوم نیز چنین امری صادق است. به عبارت دیگر، وجود پیش‌دانسته‏هایی که جزو قواعد عرفیِ تحقیق محسوب می‏شوند، نه تنها مضر نیست؛ بلکه لازم و ضروری است.

برخی از این پیش‌دانسته‏ها، جزء مبانی و اصولِ پذیرفته شده در نزد محقّق است. هر تحقیقی در لایه‏های بنیادین خود، بر پاره‌ای اصول و مبانی استوار است. پژوهشگر قبل از ورود در این زمینه، باید آن مبانی را منقّح نماید تا به کمک آن بتواند در لایه‏های رویین مسئله به موفّقیت دست یابد.

در مسائل علم کلام، متکلّم باید مبانیِ خود در مورد حجّیت ظنون اعتقادی، امکان تقلید در اعتقادات، نتیجه عملی داشتن یا نداشتن ظنون

1.. با اقتباس از: مسعودی، آسیب شناخت حدیث: ص۲۴۹ ـ ۲۵۶؛ طباطبایی، منطق فهم حدیث: ص۴۳۳ ـ ۴۴۰.


روش‌شناسی استنباط در علم کلام
398

نیز این آیه را آورده است که: (مَثَلِ سخنى ناپاک چون درختى ناپاک است که از روى زمین کنده شده و قرارى ندارد).

این روایت عام است و به نام دشمن اهل بیت و مورد خاصّ آن اشاره نکرده است؛ ولی علامه مجلسی، در کتاب بحار الأنوار در ذیل آیه مذکور، این روایت را نقل می‏نماید:

روى أبو الجارود عن أبی جعفر علیه السلام أنّ هذا مَثَلُ بنی أمیّة.۱

ابوالجارود از امام باقر علیه السلام نقل می‏کند که این [آیه] مَثَلی برای بنی امیه است.

طبق این روایت، مصداق و مورد آیه (مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ) قوم بنی امیّه است؛ ولی با توجّه به گرایش فرقه‏ای و مذهبی در برخی از تفاسیر مثل تفسیر روح المعانی، استدلالی اقامه می‏شود تا ثابت کند که بنی امیّه نیز از شجره مبارکه‌اند. در این استدلال اشاره می‏شود که در برخی از منابع اهل سنّت، روایاتی وجود دارد که تطبیق شجره ملعونه بر بنی امیّه را نمی‏پذیرد. آلوسی می‏گوید:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرماید: «خداوند تمام بندگان را زیر و رو کرد. پس بهترین آن‌ها عرب بودند. عرب را بررسی کرد و بهترین آن‌ها قریش است. قریش همان شجره طیّبه است».

وی از این نقل استفاده می‏کند که چون بنی امیّه نیز بخشی از قریش‌اند، پس باید در زمره شجره طیّبه قرار بگیرند؛ غافل از آن‌که حدیث مورد تمسّک آلوسی، حتّی بر فرض صحّت، عام و مطلق است و روایت نقل شده از امام باقر علیه السلام خاص و مقیّد. در این صورت، مطابق قواعد علم اصول، باید مطلق را حمل بر مقیّد نمود.۲

1.. مجلسى، بحار الأنوار: ج۲۴ ص۱۳۷.

2.. اقتباس از: طباطبایی، منطق فهم حدیث: ص۴۲۲ ـ ۴۲۴.

  • نام منبع :
    روش‌شناسی استنباط در علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 23597
صفحه از 435
پرینت  ارسال به