نیستند. نهایتاً یکی از این اقوال نحوه اخذ میثاق را همان وضعیت تولّد و مشاهده عظمت و نعمت‏های خداوند می‏دانند که در اثر آن به وجود خداوندِ معطی این نعمت‏ها اقرار می‏شود، و طبق قول به عالم عقلی و وجودات عقلی، این اقرار از وجودات عقلیِ انسان‏ها صورت گرفته است و طبق قول به معنای حقیقی ظاهری، این پیمان گرفتن از وجودات ذرّیِ آن‌ها است. در نتیجه، این اشکال نه به دیدگاه عالم ذرّ، بلکه به تمام اقوال وارد است و به هر بیان که مستشکل بخواهد این اشکال را در تأویل آیه و روایات به عالم عقل پاسخ بگوید، به همان بیان در سایر دیدگاه‌ها نیز می‌توان پاسخ داد.

گفتار هفتم: ‏گونه‌شناسی ادلّه نقلی اعتقادی

ادلّه نقلی اعتقادی، اعم از آیات و روایات، سبک واحدی ندارند؛ بلکه متناسب با هدف و موضوع خود، وظایف مختلفی به خود می‏گیرند. در ادامه، به برخی از این موارد اشاره خواهد شد.

۱. وظیفه اخباری

اعتقادات، از امور واقعی و خارجی هستند. بیش‌تر ادلّه نقلی اعتقادی نیز به همین بخش مربوط‌اند و کارکرد اخباری دارند. موضوع بسیاری از مسائل اعتقادی، به‏ گونه‌ای کلّی است و قابلیت تطبیق بر جزئیات را نیز دارد. مثلاً با مراجعه به متون وحیانی، می‏توان به این گزاره دست یافت: «هر که در دنیا مکلّف گردید، در قیامت محشور خواهد شد». این گزاره قابل صدق بر تک‌تک مکلّفین است.

وظیفه و کارکرد اِخباریِ ادلّه نقلی، گاه به صورت توصیف، گاه تبیین و گاه اثبات است. برای نمونه، از مواردی که دلیل نقلی در مقام توصیف و تبیین یک آموزه باشد، به این روایت می‌توان اشاره کرد:

سُئِلَ أَبُوالْحَسَنِ علیه السلام عَنِ التَّوْحِیدِ فَقِیلَ لَهُ: «لَمْ یزَلِ اﷲ وَحْدَهُ لَا شَی‏ءَ

هر آينه از پيش با آدم عهدى کرديم. پس او فراموش کرد و برايش تصميمى نيافتيم.^۱

با توجّه به سیاق روایت، می‏توان چنین برداشت نمود که حضرت آدم علیه السلام نیز به هنگام اخذ میثاق بر توحید و سپس نبوّت، همانند سایرین با وجود ذرّی حاضر بوده است. در نتیجه می‏توان گفت: اشکال مذکور شاید به دومین اخذ میثاق در عالم ذرّ وارد باشد، ولی پیمان گرفتن فقط در همان عالم صورت نگرفته است تا این اشکال به کلّی به عالم ذرّ وارد باشد و با توجّه به آن، مفاد و یا صحّت روایت زیر سؤال برود.

حتّی به فرض که صرفاً یک عالم ذرّ و یک اخذ میثاق وجود داشته باشد و آن هم بعد از انتقال ذرّات به بدن دنیوی حضرت آدم علیه السلام بوده باشد، به مستشکل چنین پاسخ داده می‏شود که: اشکال مذکور باعث می‏شود اخذ میثاق، مختص به فرزندان و ذرّیه حضرت آدم علیه السلام باشد و خود حضرت آدم و همسرش از این پیمان خارج باشند. اگر چنین اشکالی موجب شود که نتوان روایات و آیات را به معنای ظاهری حقیقی آن‌ها حمل کرد، در واقع خدشه در صحّت و یا دلالت این ادلّه است. با توجّه به خدشه در صحّت روایات و یا اشکال در مفاد آیه و روایات، اگر به همان معنای فلسفی تأویل شود، باز باید پذیرفت که در همان عالم عقلی نیز چنین میثاقی صرفاً میان وجودات عقلی فرزندان حضرت آدم علیه السلام صورت گرفته است، نه از خود حضرت آدم و همسرش.

به عبارت دیگر، هر یک از سه دیدگاه در مورد عالم ذرّ که پذیرفته شود، نهایتاً مفاد آن و کیفیت اخذ میثاق تغییر می‏یابد، نه افرادی که از آن‌ها پیمان اخذ شده است. در این صورت، افرادی که اقرار به توحید و یا نبوّت و یا حتّی امامت نموده‏اند، همگی طبق هر سه تقریر، ثابت هستند و آدم و حوّا جزوشان