355
روش‌شناسی استنباط در علم کلام

مطابق این فرمایش حضرت، طلب ادای عهد فطری، یکی از وظایف رسولان الهی است. به همین جهت، ضرورت دارد شیوه‏هایی که پیامبران و اولیای الهی در انجام این وظیفه به کار برده‏اند، تبیین و تشریح گردد.

مفهوم‌شناسی فطرت

بعضی از لغت‌پژوهان، «فطر» را به معنای «شکافتن» می‌دانند.۱ بعضی از آن‌ها نیز این معنا را مقیّد کرده‏اند و معتقدند «شکافتن طولی» منظور است.۲ عدّه‏ای از آن‌ها نیز معتقدند فطر به معنای «گشودن» است.۳ گاه نیز فطرت را به معنای تحوّلی می‏دانند که موجب می‏شود حالت اوّلیه نقض شود.۴ عدّه‏ای نیز معنای آن را «آفریدن» می‏دانند۵ و برخی نیز «ابداع و ایجاد چیزی» قلمداد نموده‏اند.۶ به نظر می‏رسد فطرت به معنای «آغاز کردن» است و شکافتن یا ایجاد تحوّل یا ابداع نیز همگی به نوعی، آغاز و شروع کاری هستند. به همین جهت می‏توان تعاریف مذکور را تعریف به لازم دانست. گفتار ابن عبّاس می‏تواند شاهد بر این باشد که فطرت، به معنای آغاز است. او می‏گوید:

معنای (فاطر السماوات) را نمی‏دانستم تا این‌که دو عرب که بر سر چاهی با هم نزاع داشتند، به نزد من آمدند و یکی از آن‌ها گفت: «أنا فطرتُها» یعنی من این چاه را ابتدا ایجاد کرده‌ام. و از آن جا به معنای فَطَرَ پی بردم.۷

1.. قرشى، قاموس قرآن: ج۵ ص۱۹۲.

2.. راغب، المفردات فی غريب القرآن: ج۱ ص۶۴۰.

3.. ابن فارس، معجم مقاییس اللغة: ج۳ ص۳۵۸.

4.. مصطفوى، التحقيق فی کلمات القرآن الکريم: ج۹ ص۱۱۱.

5.. ف‍ی‍ّوم‍ی‏، ال‍م‍ص‍ب‍اح‏ ال‍م‍ن‍ی‍ر: ج۲ ص۴۷۷.

6.. ف‍راه‍ی‍دی‏، ک‍ت‍اب‏ ال‍ع‍ی‍ن: ج۵ ص۵۶؛ طريحى‏، مجمع البحرين: ج۳ ص۳۸۰؛ ابن اثير‏، النهاية فی غريب الحديث: ج۳ ص۴۵۷.

7.. طريحى‏، مجمع البحرين: ج۳ ص۴۳۸؛ جوهری، صحاح اللغة: ج۲ ص۷۸۱؛ ابن اثير‏، النهاية فی غريب الحديث: ج۳ ص۴۵۷؛ ابن منظور، لسان العرب: ج۵ ص۵۶؛ زبيدی، تاج العروس: ج۷ ص۳۵۱.


روش‌شناسی استنباط در علم کلام
354

می‏شود. در این کارکرد، به دستور وحیانی از جنبه تعبّدی نگریسته می‏شود. مقصود از کارکرد آلی و غیر استقلالیِ وحی این است که متون وحیانی، در سایر منابع بشری مثل عقل و یا فطرت تأثیر بگذارد. در این کارکرد، دستورهای دینی از جنبه ارشاد و اثاره۱ و تذکّر۲ ملاحظه شده است.

در بیش‌تر پژوهش‏هایی که به نظریه‌پردازی در تبیین نقش وحی در اعتقادات پرداخته‏اند، صرفاً نقش تعبّدی مدّ نظر بوده است،۳ و کم‌تر به کارکرد غیر استقلالی وحی توجّه شده است، در حالی که تبیین کارکرد غیر استقلالیِ وحی، کم اهمّیت‏تر از کارکرد استقلالی آن نیست. از این رو، در این بخش از نوشتار سعی می‏شود نقش تذکّری وحی تبیین گردد، همان‌طور که در گفتار‏های سابق به کارکرد اثاره‏ای و تعبّدی وحی اشاره شد.

حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در توصیف یکی از حکمت‏های نبوّت و وظایف انبیا می‏فرماید:

فَبَعَثَ فِيهِمْ رُسُلَهُ وَ وَاتَرَ إِلَيْهِمْ أَنْبِيَاءَهُ لِيَسْتَأْدُوهُمْ مِيثَاقَ فِطْرَتِهِ وَ يُذَکِّرُوهُمْ مَنْسِيَّ نِعْمَتِهِ وَ يَحْتَجُّوا عَلَيْهِمْ بِالتَّبْلِيغ.‏۴

پس خداوند رسولانش را بر انگيخت، و پيامبرانش را به دنبال هم به سوى آنان گسيل داشت، تا اداى عهد فطرت الهى را از مردم بخواهند، و نعمت‌هاى فراموش شده او را به يادشان آرند و با ارائه دلايل، بر آنان اتمام حجّت کنند.

1.. وقتی که وحی در منبع عقل تأثیر بگذارد.

2.. وقتی که وحی در منبع فطرت تأثیر بگذارد.

3.. شيخ انصارى، فرائد الاُصول: ج۱ ص۲۷۲؛ آخوند خراسانى، کفاية الاُصول: ص۳۲۹؛ سند، الإمامة الإلهیة: ج۱ ص۲۸، عراقى، نهاية الأفکار: ج۳ ص۱۸۷؛ احمد بن سليمان‏، حقائق المعرفة فی علم الکلام‏: ص۶۹؛ سبحانی، رسائل و مقالات: ج۵ ص۲۵۴ ـ ۲۵۶؛ کاشف الغطاء، النور الساطع فی الفقه النافع: ج۲ ص۱۰۷؛ شاطبى‏، الإعتصام:‏ ص۱۸۹.

4.. شريف رضى، نهج البلاغة: ص۴۳.

  • نام منبع :
    روش‌شناسی استنباط در علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 23626
صفحه از 435
پرینت  ارسال به