روایت باشد، باید از دو جهت مورد توجّه قرار بگیرد: جهت دلالی و جهت صدور.

در متون کلامی می‏توان به مواردی برخورد نمود که با استفاده از همین شیوه (نقد سند)، استنباط یا تبیین متفاوتی از یک عقیده ارائه شده است. مثلاً در مبحث قضا و قدر، شیخ مفید به شیخ صدوق اعتراض می‏کند که چرا در این مسئله به روایات شاذ و ضعیف اعتماد نموده؟ و در نهایت نیز با توجّه به همین روایات نتوانسته معنای صحیح و مقبولی از قضا و قدر ارائه دهد. وی پس از این نقد، خود با توجّه به آیات و روایات، معانی متفاوتی برای قضا و قدر ارائه می‏دهد و در نهایت، معنای این دو واژه را درباره افعال الهی بیان می‏کند. وی برای قضا چهار معنا را بیان می‏کند و برای هر کدام نیز نمونه‏ای از آیات بیان می‏کند. او معتقد است یکی از معانی قضا، «خلق کردن» است و این معنا در آیه (فَقَضاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ فی‏ يَوْمَيْنِ)^۱ به کار رفته است. معنای دیگر آن، «امر کردن» است که در آیه (وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ)^۲ قابل مشاهده است. قضا گاه نیز به معنای «خبر دادن» است همان‌طور که در آیه (وَ قَضَيْنا إِلى‏ بَنی‏ إِسْرائيلَ فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَيْنِ وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبيراً)^۳ بدین معنا به کار رفته است. گاه نیز به معنای «حکم کردن» و «فصل الخطاب» است که در آیه (وَ اﷲ يَقْضی‏ بِالْحَقِّ وَ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَقْضُونَ بِشَيْ‏ءٍ إِنَّ اﷲ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ)^۴ نیز به همین معنا استعمال شده است.

شیخ مفید در مقام تطبیق این معانی در مبحث قضا و قدر، معتقد است قول جبرگرایان که معتقدند معصیت آن‌ها مطابق قضای الهی است پس چاره‏ای از انجام آن ندارند، باطل است؛ زیرا مقصود آن‌ها از قضای الهی، یا به معنای اوّل

به سایر صحابه و به تبع، استنباط انحصار حقّ جانشینی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در وی، از تواتر اجمالی روایات بهره می‏برد. برای نمونه: روایاتی که محبّت به حضرت علی علیه السلام را هم‌شأن محبّت به پیامبر صلی الله علیه و آله قلمداد و بغض به وی را نیز همانند بغض به پیامبر تلقّی می‏کند؛ روایاتی که امیرالمؤمنین علیه السلام را بعد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله، محبوب‌ترین فرد نزد خداوند معرّفی می‏کند؛ و همچنین آیات و روایات دال بر این‌که حضرت علی علیه السلام نفس پیامبر صلی الله علیه و آله است. وی از مجموع این‌گونه روایات، به تواتر معنوی چنین نتیجه می‏گیرد که حضرت علی علیه السلام بعد از رسول اکرم صلی الله علیه و آله، برترین خلق حتّی نسبت به انبیای سابق است.^۱

۱ ـ ۴. بررسی سند روایات

در استناد به روایت، هم باید به محتوای آن نظر داشت و هم به سند. گاه اشتباه در استنباط و خطای آن، به جهت توجّه نکردن به ضعف محتوایی روایت است و گاه نیز این خطا به جهت غفلت از ارزیابی سند روایت رخ می‏دهد. این مباحث، در فقه دقیق‏تر و ضابطه‌مندتر بررسی می‏شود؛ ولی در اعتقادات، به دو جهت چنین توجّهی کم‌رنگ است. گاه این بی‌توجّهی بدین جهت است که اصلاً خبر واحد را در اعتقادات حجّت نمی‏دانند و به تبع، بحث از سند آن امر لغوی خواهد بود و گاه نیز بدین جهت است که معتقدند در اعتقادات، مضمون از اولویت برخوردار است. اگر مضمونی خلاف عقل نباشد، هرچند سند ضعیفی هم داشته باشد، مشکلی رخ نمی‏دهد.

ولی به نظر می‏رسد که در کنار توجّه به مضمون متن، توجّه به سند روایت نیز ضروری است؛ چه بسا اعتقادات جعلی و خرافه‏ها در اثر تمسّک به روایات ضعیف، وارد جامعه و اذهان عمومی می‏شود و شاید از مقبولیت هم برخوردار باشد. به هر حال، انتساب آموزه‏ای به دین، نیاز به دلیل دارد و این دلیل اگر