قطع تولید می‏کند، بدون نیاز به منبع و دلیل دیگری حجّت است و حجّیت آن ذاتی است. ولی اگر نقل، ظن به حکم را در انسان ایجاد کند، باید بررسی نمود که آیا این ظن از پشتوانه علم برخوردار است تا بتوان به آن التزام ورزید و یا فاقد آن است؟

یکی از مشکلات اساسی در علم کلام، اختلاف نظر فاحش درباره حجّیت خبر واحد در اعتقادات است؛ به‏ گونه‌ای که برخی از دانشمندان صرفاً خبر متواتر را حجّت می‏دانند و در مقابل، عدّه‏ای معتقدند که در فروع اعتقادات می‏توان از دلیل ظنّی مثل خبر واحد نیز پیروی نمود. دست یافتن به متن متواتر نیز با مشکلات خاصّ خود همراه است و به ندرت می‏توان نصّ متواتر در اعتقادات و یا حتّی در غیر اعتقادات یافت؛ ولی یکی از بهترین شیوه‏ها برای دست‌یابی به تواتر، استفاده از تواتر معنوی و یا اجمالی است.

تواتر به سه‏گونه است: لفظی، معنوی و اجمالی. تواتر لفظی، بدین معنا است که الفاظ روایتی به صورت متواتر و با رعایت شروط آن، به دست مسلمین رسیده باشد. تواتر معنوی، یعنی چند روایت با الفاظ مختلف، از یک مضمون حکایت می‏کنند. تواتر اجمالی، بدین معنا است که شاید الفاظ و مفاد این نصوص با هم یکسان نباشند و هر کدام از آن‌ها به مطلبی اشاره دارد، ولی از مجموع این نصوص می‏توان به امر واحدی دست یافت. نمونه‌هایی از این شیوه را می‏توان در آثار متکلّمین اسلامی به وفور مشاهده کرد، مانند اثبات برتریِ امیرالمؤمنین علیه السلام بر دیگر صحابه.

جایگاه امامت در نظام اعتقادی شیعه، جایگاهی بسیار رفیع و دارای شرایط و ویژگی‏های خاص است. به عنوان نمونه، امام باید داناترینِ مردم، معصوم و از دیگران افضل باشد. متکلّمین شیعه برای اثبات برتری حضرت علی علیه السلام نسبت به سایر صحابه، از روش‏ها و نصوص متعدّدی بهره برده‏اند. مثلاً شیخ مفید در اثبات چنین امری، از تواتر اجمالی استفاده می‏کند. وی در استنباط برتری امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت

و هر كس از آن [فرشته]ها بگويد: «من [نيز] جز او خدايى هستم»، او را به دوزخ كيفر مى‏دهيم. [آرى] سزاى ستمكاران را اين گونه مى‏دهیم.

این گروه معتقدند که از این آیه می‏توان به دلالت التزامی، مکلّف بودن ملائکه را استنباط نمود؛ زیرا میان وعد و وعید با تکلیف، تلازم برقرار هست. هر کجا تکلیف باشد، وعد و وعید است و هر جا وعد و وعید باشد، تکلیف است. در این آیه نیز ملائکه مورد وعد و وعید الهی قرار گرفته‏اند، پس به دلالت التزامی باید مکلّف نیز باشند؛ زیرا نمی‏توان شخص غیر مکلّف را از عذاب ترساند و یا به ثواب امیدوار ساخت.^۱

البتّه تکلیف هر کسی، متناسب با خود او است. نباید انتظار داشت که ملائکه هم مثل انسان‏ها مکلّف باشند؛ زیرا تکلیف دائر مدار اختیار است، و همان‌طور که گفته شد، اختیار در انسان معنای خاصّی دارد که مقارن با امکانِ برگزیدن فعل خطا و غلط است؛ یعنی فرد توان انتخاب یکی از دو فعل خوب و بد را داشته باشد. چنین قابلیتی در وجود ملائکه قرار داده نشده و در نتیجه، نباید تصوّر کرد آن‌ها نیز به همان میزان و به همان معنا که انسان تکلیف دارد، مکلّف هستند. بلکه طبق این آیه، آن‌ها مورد وعد و وعید هستند، پس تکلیف دارند و در نتیجه مختار نیز هستند؛ هرچند معنای اختیار و تکلیف آن‌ها، متفاوت از نوع و معنای تکلیف و اختیار آدمی است.

۱ ـ ۳. تواتر

باور حاصل از ادلّه نقلی، همیشه یکسان نیست. گاه از ادلّه نقلی می‏توان به طور یقینی امری را پذیرفت و گاه نیز به طور ظنّی می‏توان به آن التزام داشت و گاه نیز در اثر رویارویی با این ادلّه، صرفاً به صورت شک و احتمال می‏توان مفاد آن را پذیرفت. قطعاً این حالات، حکم یکسانی ندارند، بلکه نقلی که برای انسان