167
روش‌شناسی استنباط در علم کلام

است صورت بگیرد: گاه با استدلال، از علّت به معلول می‌رسیم که بدان «برهان لمّی» می‌گویند، و گاهی نیز از معلول به علّت می‏رسیم که «برهان انّی» خوانده می‌شود. در متون کلامی نیز از هر دو روش، برای استنباط گزاره‏های کلامی استفاده می‏شود. اکنون به نمونه‏ای از کاربرد برهان انّی در متون کلامی اشاره می‌کنیم.

یکی از مسائل کلامی، بحث از این است که آیا خداوند نسبت به افعال بندگانش نیز اراده دارد یا خیر؟ برخی از متکلّمین برای اثبات چنین اراده‏ای، از برهان انّی استفاده کرده‏اند. آن‌ها معتقدند از اثر می‏توان پی به مؤثّر بود. از این‌که خداوند بندگانش را به طاعات و عبادت امر کرده است و از افعال زشت و ناروا نیز نهی کرده است، می‌توان دریافت که خداوند نسبت به افعال بندگان اراده دارد؛ چون فرد حکیم صرفاً به چیزی امر می‏کند که آن را اراده کرده و از چیزی نهی می‏کند که از آن کراهت دارد.۱

۴ ـ ۱۰. انقلاب در ذات یا ماهیت

گاه در استنباط گزاره‏های کلامی، بر تالی فاسد‏های یک گزاره توجّه می‏شود و از آن برای اثبات یا انکار آن قضیه استفاده می‏شود. مقصود از انقلاب در ذات یا ماهیت، این است که یک شیء ذات و ماهیتش تغییر یابد و آنچه دارای یک ماهیت بود، اکنون به ماهیت دیگری تبدیل شود و اگر ذاتی داشت، اکنون ذات دیگری داشته باشد. چنین انقلابی محال است و اگر گزاره‌ای این تالیِ فاسد را داشته باشد، پذیرفتنی نیست. اینک به نمونه‌هایی از گزاره‌های کلامی اشاره می‌کنیم که بر اساس همین قاعده، استنباط شده‌اند.

۴ ـ ۱۰ ـ ۱. عدم اتّحاد خدا با غیر

یکی از پرسش‏های اعتقادی این است که آیا می‏شود خداوند با غیر خودش

1.. شيخ مفيد، النکت الإعتقادية: ص۲۶.


روش‌شناسی استنباط در علم کلام
166

اتم و اکمل وجود داشته باشد. به همین جهت، در مبحث صفات و اثبات کمالات برای خداوند، از این قاعده استفاده می‏شود.

برای اثبات علم ذاتی خداوند به خود نیز می‏توان با تکیه بر قاعده معطی شیء، چنین استدلال نمود: در میان موجودات، خداوند انسان را خلق کرده است که علم حضوری به ذات خودش دارد. پس علم حضوری به ذات خود داشتن، نوعی کمال است. خداوند که خالق و معطی کمال مذکور است، خودش از چنین علمی به نحو اتم و اکمل برخوردار است. پس خداوند علم ذاتی به خودش دارد.۱

مشابه همین استدلال را نیز در باب قدرت الهی می‏توان اقامه نمود. خداوند که انسان را خلق کرده، به وی قدرتی داده است که با آن بتواند امور شگفت‌انگیز را انجام دهد و اشیای ظریف و مصنوعات فراوانی را ایجاد کند. پس چگونه ممکن است که خود، فاقد چنین قدرتی باشد و نتواند امور بدیع را خلق نماید؟! بر پایه همین استدلال است که باید قدرت را از صفات ذاتی الهی بر شمرد.۲

همچنین می‏توان از قاعده مذکور، در اثبات صفت حیات برای خداوند بهره گرفت. وقتی خداوند در میان مخلوقاتش موجودات حیّ و زنده‏ای را خلق کرده است که هم امور مختلف را درک می‏کنند و هم برخی از افعال را انجام می‏دهند، ممکن نیست که خودش از صفت حیات  که منشأ دو صفت علم و قدرت است ـ عاری باشد.۳

۴ ـ ۹. برهان اِنّی

در علم منطق، بیان شده است که استدلال بر یک مطلب، به دو روش ممکن

1.. سبحانی، الإلهيات على هدى الکتاب و السنّة و العقل: ج۱ ص۱۱۱.

2.. سبحانی، الإلهيات على هدى الکتاب و السنّة و العقل: ج۱ ص۱۳۹.

3.. سبحانی، الإلهيات على هدى الکتاب و السنّة و العقل: ج۱ ص۱۵۷.

  • نام منبع :
    روش‌شناسی استنباط در علم کلام
    سایر پدیدآورندگان :
    مهدی نصرتیان اهور
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 23673
صفحه از 435
پرینت  ارسال به