عمل به وظیفه‌اش، یاری می‌رساند. حصول چنین اطمینانی، مانعی است از تلاش بیهوده و مشقّت‌آور و عاملی است برای کامیابی و رضایتمندی.

تعدیل وظیفه⇦هماهنگی وظیفه متصوَّر با وظیفه واقعی⇦اطمینان به ادای وظیفه ⇦ احساس کامیابی و رضایتمندی

بنا بر این، برای ایجاد تعادل میان احساس تعهّد و وظیفه متصوَّر، و آنچه واقعیتِ وظیفه با آن سازگار است، باید محدوده و گستره وظیفه اصلی یادآوری و مورد توجّه واقع شود؛ همان کاری که خدای متعال در مقام تسلیت‌بخشی به پیامبر صلی الله علیه و اله در موقعیت‌های زیر، انجام داده است.

کاربردها

در این جا به نمونه‌هایی از کاربرد روش وظیفه ـ تعدیلی اشاره می‌شود.

یک. کفرورزی

انبیای الهی از سوی خداوند متعال مأمور بودند تا مردم را از گم‌راهی نجات دهند و با ارائه برنامه‌های الهی، آنان را به کمال و سعادت راه‌نمایی کنند؛ امّا بیشتر مردم به دلیل خو گرفتن با مادّیات و پیروی از هواهای نفسانی، همواره در راه کفر و شرک خویش پافشاری می‌کردند. پیامبران، وقتی این وضع را مشاهده می‌کردند، بسیار غمگین و ناراحت می‌شدند. قرآن این حالت اندوه و نگرانی را نسبت به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله این گونه توصیف می‌کند:

(فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَّفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِن لَّمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا.^۱

گویی می‌خواهی به خاطر اعمال آنان، خود را از اندوه هلاک کنی، اگر به این گفتار ایمان نیاورند!).

باخِع به معنای هلاک کردن خویشتن از شدّت غم و اندوه است^۲ و کلمه «أسفاً» که به معنای شدّت اندوه و غضب،^۳ و به عنوان حال یا مفعول «باخع»^۴ است، این

۱. تقویت «وظیفه‌ ـ ‌تعدیلی»

مراد از این روش، تعدیل احساس تعهّد فرد نسبت به ادای وظیفه‌ای که بر عهده دارد، از طریق تأکید بر وظیفه اصلی و توجّه نمودن به محدوده آن است. متعهّد بودن به وظیفه در عمل، نشان دهنده وظیفه‌شناسی و مسئولیت‌پذیری شخص است؛ ولی هنگامی که این تعهّد بیش از حد باشد، به این معنا که فرد، وظیفه‌ای فراتر از آن چیزی را که از او خواسته شده است، تصوّر کند و خود را ملزم به انجام دادن آن بداند، موجب پدید آمدن احساس کم‌کاری در عمل به وظیفه می‌شود و توان بردباری را کاهش می‌دهد.

به بیان دیگر، فردی که قرار است وظیفه‌ای را انجام دهد، در صورتی که انجام دادن آن برایش دارای اهمیّت باشد و خود را در برابر آن مسئول بداند، در ذهن خود حدّ مطلوبی از عمل به آن وظیفه تصوّر می‌کند تا با رسیدن به آن حد، رضایت کسی را که وی را به انجام دادنش موظّف کرده است، به دست آورد. حال اگر این تصوّر با آنچه در واقع از وی خواسته شده است هماهنگ نباشد، بلکه بالاتر و فراتر از آن باشد، احساس کوتاهی در عمل را به دنبال خواهد داشت؛ چرا که تلاش خود را در رسیدن به آن حدّ مطلوب، ناکافی ارزیابی کرده است و با وجود تلاش فراوان، باز مأموریتش را پایان نیافته دیده است. چنین شخصی همواره خود را مقصّر می‌داند و سعی می‌کند با فعّالیت بیشتر، آن کاستیِ غیر واقعی را جبران کند. از این رو، تلاش خود را تا رسیدن به نقطه‌ای که در ذهن به عنوان حدّ مطلوب فرض کرده است، افزایش می‌دهد؛ امّا چون تلاشش بیش از آن چیزی است که وظیفه واقعی‌اش می‌طلبد، تلاشی است غیر مفید که اثری جز ملالت و مشقّت و احساس ناکامی نخواهد داشت. احساس ناکامی نیز خود از عوامل فشار روانی و تنیدگی است.

تعهد بیش از حد ⇦ ناهماهنگی وظیفه متصوَّر با وظیفه واقعی ⇦ احساس کوتاهی ⇦ احساس ناکامی و تنیدگی

این در حالی است که می‌توان با تأکید بر وظیفه اصلی و توجّه به محدوده مأموریت خواسته شده، میان آن مطلوب فرض شده در ذهن، با مطلوب واقعی از ادای وظیفه، هماهنگی ایجاد کرد. این هماهنگی یا به تعبیر دیگر «تعدیل وظیفه»، شخص را از احساس کوتاهی رهایی می‌بخشد و او را در رسیدن به اطمینان کامل از