برخی روایات به آن اشاره شده است،^۱ به معنای کیفر مکر دانست. به این معنا که وقتی انسان، معصیتی کند که مستحقّ عذاب شود، خدای تعالی به عنوان مجازات، سرنوشتی برای او تنظیم کند که او خودش با پای خود و غافل از سرنوشت خود به سوی عذاب برود. بر این مبنا، دیگر مکر ابتدایی بدون این‌که بنده، معصیتی کرده باشد، از خداوند صادر نخواهد شد.^۲

به هر حال، معنای مکر الهی هرچه باشد، از جمله عواملی است که آگاهی از آن، موجب تضعیف دشمن و در مقابل تقویت نیروی خودی به معنای احساس امنیت پیدا کردن از مکر آنان خواهد شد. از این رو، خداوند متعال در قرآن کریم با توجّه دادن پیامبر گرامی‌اش به این حقایق، ایشان را از بابت مکر مکّاران، دل‌گرمی و دلداری بخشیده و او را در مسیر ابلاغ پیام الهی، یاری رسانده است. در آیه سی سوره انفال، این دلداری با یادآوری توطئه‌های مشرکان قریش علیه ایشان همراه شده است:

(وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ.^۳

[به خاطر بیاور] هنگامی را که کافران نقشه می‌کشیدند که تو را به زندان بیفکنند، یا به قتل برسانند، و یا [از مکّه] خارج سازند، آنها چاره می‌اندیشیدند [و نقشه می‌کشیدند]، و خداوند هم تدبیر می‌کرد و خدا بهترینِ چاره‌جویان و تدبیرکنندگان است!).

این آیه، به «لیلة المبیت» و توطئه کفّار برای قتل پیامبر خدا صلی الله علیه و اله اشاره دارد که ایشان از طریق جبرئیل آگاه شد و علی علیه السلام به جای او در بستر خوابید و پیامبر، شبانه از خانه خارج شد و به غار «ثور» رفت و از آن‌جا به مدینه هجرت نمود.^۴

در این آیه، به منظور بیان و شرح مکر کفّار میان حبس، کشتن و بیرون کردن، تردیدی بیان نموده که خود، دلالت می‌کند بر این که کفّار قریش، حدّاکثر نیروی

پستی^۱ خواهد بود، بلکه در حالی که متوجّه نیستند، به خود نیرنگ می‌زنند^۲ و آثار زشت مکرشان را در اعمال خویش نمایان خواهند دید.^۳ این مسئله، چیزی نیست جز سنّت الهی که قابل تبدیل و تحویل نخواهد بود؛^۴ سنّتی که بعد از ارسال رسل و بعد از سنّت امتحان و آزمایش، گریبان‌گیر افرادی خواهد شد که در آزمون‌های الهی رد می‌شوند و به دنبال آن نیز دچار عذاب استدراج خواهند شد.^۵

در بیشتر این آیات، از دو واژه «مکر» و «کید» استفاده شده است که در هفت مورد، از کاربردهای «مکر»^۶ و چهار مورد، از استعمالات «کید»،^۷ این دو واژه به خداوند منتسب شده است. در حالی که چنین کاربردی، کمی نامأنوس به نظر می‌رسد؛ زیرا «مکر» در لغت عرب با آنچه در فارسی امروز از آن فهمیده می‌شود، متفاوت است. در فارسی امروز، «مکر» به معنای نیرنگی است که در مورد نقشه‌های شیطانی و زیان‌بخش استفاده می‌شود؛ امّا در لغت عرب، به معنای تدبیر و چاره‌اندیشی برای بازگرداندن از هدف است، چه حق باشد چه باطل. پس ممکن است ممدوح و پسندیده یا مذموم و ناپسند باشد.^۸ بنا بر این، هنگامی که این واژه در مورد خداوند به کار می‌رود، می‌توان آن را یا به معنای خنثا کردن توطئه‌های زیان‌بار دانست، یا به معنای «استدراج» و مهلت و طول عمر دادن، و یا چنان‌که در