(قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ في‏ فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ في‏ سَبيلِ اللَّهِ وَأُخْری‏ٰ كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ إِنَّ في‏ ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ.^۱

قطعاً در برخورد میان دو گروه، برای شما نشانه‌ای بود. گروهی در راه خدا می‌جنگیدند، و گروه دیگر کافر بودند که آنان [مؤمنان] را به چشم خویش، دو برابر خود می‌دیدند و خدا هر که را بخواهد، به یاری خود تأیید می‌کند. یقیناً در این [ماجرا] برای صاحبان بینش، عبرتی است).

در این آیه، خداوند از دو برابر نشان دادن سپاه اسلام در چشم کافران، خبر داده است. چنانچه گذشت، زیاد جلوه‌گر شدن نیروی طرف مقابل، از عوامل تضعیف روحیه است. دشمن که در مرحله آغازین جنگ، مسلمانان را کم‌شمار می‌دید و از روحیه بالا و ایمان آنان آگاه نبود، لشکر اسلام را دست‌کم گرفت، بدین جهت، نه از مکّه کمک خواستند و نه از همه نیروی خویش برای رویارویی با مسلمانان بهره بردند؛ امّا در اثنای جنگ، نیروهای مؤمنان را دوبرابر دید. حال دوبرابر نیروی‌های مؤمنان، یعنی ۶۲۶ نفر، بنا بر آن که ضمیر «هم» در «مثلیهم» به مؤمنان ارجاع داده شود، یا دو برابر نیروی‌های خود یعنی دو هزار نفر، بنا بر آن که این ضمیر به کافران برگردانده شود. چنین صحنه‌ای در دل آنان ترس و وحشت ایجاد کرد. لذا شکست سختی را متحمّل شدند.

ناگفته نماند که مفسّران در این که خطاب آیه به مسلمانان، کافران یا یهودیان است، و این که فاعل فعل «یرون» و نیز مرجع دو ضمیر «هم» در «یرونهم» و «مثلیهم» چیست، اختلاف نظر دارند. طبق بیانی که گذشت، این آیه بر تضعیف دشمن به وسیله فراوانْ نشان دادن سپاه اسلام در اثنای جنگ دلالت دارد؛ امّا اگر فاعل«یرون» و مرجع ضمیر دوم مؤمنان باشد و ضمیر اوّل به کافران برگردد، در این جا نیز مانند آیه ۴۴ سوره انفال ـ که مربوط به اوّل جنگ بود ـ، تقویت تقلیلی صورت گرفته است.^۲ یعنی مؤمنان، کافران را دو برابر خود یعنی حدود ششصد نفر دیدند، در حالی که تعداد واقعی آنان هزار نفر بود.

پیامبر صلی الله علیه و اله این رؤیا را برای لشکر بازگفت و این کار، باعث بالا رفتن روحیه آنها شد؛ زیرا خود این ارائه و نقل آن، عاملی بود برای آمادگی و زمینه‌سازی هرچه بهتر لشکر اسلام. در واقع، در آن موقعیت، از تقویت «مشکل‌ ـ ‌انتظاری» استفاده شد. برخی مفسّران، از این جریان، جواز تبلیغ روانی، بزرگ و زیاد نشان دادن نیروی‌های خودی و کوچک و کم نشان دادن نیروی دشمن را برداشت کرده‌اند.^۱

پس از آن که دو گروه در مقابل یکدیگر قرار گرفتند، خدای متعال در بیداری نیز لشکر دشمن را کم جلوه‌گر ساخت. این مسئله، سبب تقویت روحیه مسلمانان و عزم آنان برای کارزار شد. بنا بر این، کم جلوه‌گر شدن لشکر دشمن ـ که از جانب خدا صورت گرفت ـ، هم از طریق خواب پیامبر صلی الله علیه و اله و هم با تصرّف در دیدگان لشکریان ارائه شد.

کم‌شماریِ نیروی طرف مقابل، در این مرحله (یعنی هنگامی که دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند)، برای لشکریان دشمن نیز صورت گرفت. آنان نیز تعداد مؤمنان را کم دیدند و همان اثری که برای مؤمنان ایجاد شد، برای کافران نیز اتّفاق افتاد، یعنی آنان نیز جرئتشان برای حمله به لشکر اسلام بیشتر شد و عزمشان را برای مبارزه جزم کردند. هر چند این تقویتی که از جانب خدای تعالی برای آنان اتفاق افتاد، در ظاهر، شبیه تقویت مؤمنان بود؛ امّا هدف و حکمتش متفاوت بود. حکمت تقویت مسلمانان این بود که از جنگ با لشکری که بر اساس عوامل ظاهری شکست‌ناپذیر می‌نمود، نهراسند؛ امّا حکمت کم نشان دادن مؤمنان در دید کافران این بود که این جنگ، رقم بخورد و مسلمانان به پیروزی برسند و خود دلیل روشنی بر حقّانیت حق و بطلان باطل باشد:^۲(لِيَقْضِیَ‏َ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا).

از این رو، در مرحله بعد یعنی هنگامی که جنگ آغاز شد، تقویت مؤمنان ادامه یافت؛ امّا تقویت کافران، به تضعیف، تبدیل شد به این صورت که جمعیت مسلمانان را زیاد دیدند. این مطلب در آیه سیزده سوره آل عمران بیان شده است: