جای زندگی او نقشی نخواهد داشت. از این رو می‌توان گفت رهاورد این اعتقاد، توکّل و اعتماد به خداست.^۱ به عبارت دیگر، توجّه به کفایت خدا در تمام امور، زمینه توکّل بر او را فراهم می‌کند. لذا اگر انسان بر کافی بودن خدا اعتقاد نداشته باشد، هرچه از علم و ولایت و نصرت و همراهی او صحبت شود، باز خود را بی نیاز از حمایت دیگران نخواهد دید. بنا بر این، می‌توان رابطه میان کفایت الهی و توکّل را این گونه تبیین کرد که کفایت، رابطه‌ای از جانب خدا به سوی بنده است که هدف از آن به انجام رسانیدن امور زندگی بنده و حمایت از وی است، و توکّل، رابطه‌ای است از سوی بنده به جانب پروردگار در قالب اعتماد و تکیه بر او که اثرش در کافی دانستن او برای انجام رساندن مهمّات زندگی نمایان می‌گردد.^۲ برای تقویت خدا‌ ـ ‌کفایتی در قرآن کریم از دو واژه «کفیٰ» و «حَسب» استفاده شده است که در ادامه، آیات مربوط به هر یک را جداگانه مورد بررسی قرار می‌دهیم.

الف ـ «کَفیٰ»

واژه «کفایت» در زبان فارسی به «بسندگی» یا «بس بودن» ترجمه شده است.^۳ این واژه، برگرفته از ماده «کفی»^۴ است که در قرآن کریم، ۲۸ بار به خداوند نسبت داده شده است. یک بار آن به صورت اسمی^۵ یعنی «کافی (بسنده)» و بقیه به صورت فعلی^۶ آمده است. فعل «کفی» از افعالی است که قابلیت متعدّی شدن با دو مفعول را دارد؛ امّا در قرآن کریم معمولاً بدون ذکر مفعول (کفایت شونده) و در ساختار «کفی

الدُّعَاءِ)^۱ که حضرت زکریا پس از طرح تقاضای داشتن فرزندی پاک گفت، اشاره به همین سمع تشریفی دارد.^۲

نمونه‌هایی از توجّه دادن خدا به این نوع از شنوایی خدا، در آیات مربوط به نگرانی از فقر در بخش علم الهی، و نگرانی از عدم پذیرش دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله توسط خویشان و نیز ترس موسی و هارون علیهما السلام از طغیان فرعون در بخش نظارت الهی بیان شد که به جهت اختصار، از بیان دوباره آنها خودداری می‌شود.

۳. تقویت «خدا ـ ‌کفایتی»

مراد از این روش، توجّه‌دهی به کفایت و بسنده بودن خدای تعالی در تمامی امور و در نتیجه، احساس بی‌نیازی نمودن از حمایت غیر خداست. توان‌افزایی در روش یادشده، به این شکل حاصل می‌شود که با اعلام کافی بودن همه‌جانبه حامی، حسّ بی‌نیازی از حمایت دیگر افراد، در حمایت شونده به وجود می‌آید، در نتیجه، اعتمادش برای تکیه کردن بر او تقویت می‌گردد و هنگامی که بر او تکیه کرد، اوّلاً احساس دل‌گرمی می‌کند، ثانیاً این اعتماد و تکیه کردن، موجب پیوند خوردن قدرت او با قدرت حامی می‌شود. لذا در برابر سختی‌ها از توانایی بیشتری برخوردار خواهد شد.

در روش‌های پیشین، تلاش بر این بود تا به فرد مبتلا به سختی، یادآوری شود که وی تحت نظارت خداست و اوست که پشتیبان و حامی وی در سختی‌ها خواهد بود. حال اگر چنین شخصی با علم به این که مورد حمایت الهی است، امّا در کافی بودن این حمایت تردید کند، به کمک این روش، اطمینان پیدا خواهد کرد که خدای تعالی برای او از هر جهت کافی است. پُرواضح است آن جا که خدای متعال به عنوان حامی، اعلام نماید که از هر حیث برای سامان یافتن امور بنده‌اش کافی است، توجّه و درک این مطلب تأثیر فراوانی در تقویت روحیه او دارد؛ چرا که خود را از حمایت دیگران بی‌نیاز می‌ببیند و تنها حامی خویش را خالق خود می‌داند و در چنین حالتی، هیچ گاه بر غیر خدا توکّل نمی‌کند.^۳ پس تزلزل و اضطراب در هیچ