مربوط به همه صداهای تکوینی مثل: عطسه، صوت حیوانات و اشیا،^۱ و همه الفاظی که برای انتقال مفاهیم در محاورات عرفی وضع شده‌اند مانند: همه کلمات و گفتگوها^۲ خواهد بود، و گاه به صورت خاص است، یعنی مراد صرف شنیدن نیست، بلکه شنیدن همراه با ترتیب اثر، و یا توأم با وعید و تهدید است. شنیدن به معنای نخست، یا به تعبیری «سمع مطلق» ـ که برگشتش به علم به هر گفتاری خواهد بود ـ، ^۳ مربوط به بحث ما نیست. همان گونه که در این بخش، شنیدن همراه با تهدید^۴ یا همان «سمع توبیخی» جایی ندارد؛ بلکه در بخش تضعیف دشمنان خواهد آمد. بنا بر این، آنچه به عنوان عامل توان‌افزایی در تحمّل سختی‌ها به کار می‌رود، شنیدن به معنای ترتیب اثر دادن یا همان «سمع تشریفی» است. این شنیدن الهی که نصیب عده خاصی از بندگان می‌شود، در محاورات عرفی نیز استعمال می‌گردد. مثلاً مقصود از جمله «فلانی حرف مرا شنید» می‌تواند این باشد که به پیشنهاد یا تصمیم من ترتیب اثر داد، یا عبارت «فلانی گوش شنوایی ندارد»، به این معنا نیست که از لحاظ فیزیکی، ناشنوا و کر است؛ بلکه او نیز همانند دیگران می‌شنود، امّا ترتیب اثر نمی‌دهد. در مورد خدای متعال نیز به طور قطع، وی همه چیز را می‌شنود،^۵ امّا نسبت به برخی افراد، پیشنهاد و درخواست آنان را می‌پذیرد. پس شنیدن دعای ابراهیم علیه السلام و ترتیب اثر دادن به آن و ارزانی داشتن نعمت فرزند به وی، آن هم در سن کهولت، شنیدنیِ خاص است.^۶ همچنین عبارت (إِنَّكَ سَمِيعُ

آیاتی که در پایان آن و پس از طرح تکالیفی چون: ادای امانت و داوری به حق،^۱ انفاق،^۲ پیکار مؤمنان با کافران،^۳ جهاد و هجرت^۴ و طلاق دادن زنان،^۵ بینایی خداوند یادآوری شده است، مطلب یادشده قابل برداشت خواهد بود.^۶

اما نگاه نوع سوم، «نظر توبیخی» است که موارد فراوانی از آن در قرآن‌کریم بیان شده است؛^۷ مثلاً درباره ملحدان، نخست می‌فرماید: هرگز از دید ما پوشیده و پنهان نیستند: (إِنَّ الَّذينَ يُلْحِدُونَ في‏ آياتِنا لا يَخْفَوْنَ عَلَيْنا)^۸ و همین بخش، مراقبت دقیق و بصیرت تام خدای سبحان بر ملحدان را به خوبی می‌رساند. با این وجود، ادامه‌آیه، تأکید بیشتری را افاده می‌کند و با مخاطب ساختن آنان می‌فرماید: هر آنچه می‌خواهید و می‌توانید، انجام دهید که خدا به کارهای شما بیناست: (اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصيرٌ).^۹ این گروه از آیات، مانند دیگر آیات تهدیدآمیز در بخش تقویت از راه تضعیف جبهه باطل جای می‌گیرند.

ج ـ شنوایی الهی

یکی دیگر از مجاری علم و آگاهی، شنیدن است. در قرآن کریم، از شنوایی خدا بیشتر با صفت «سمیع»^۱۰ یاد شده است. همان طور که نظر و نگاه الهی به سه بخش عمومی، تشریفی و توبیخی تقسیم شد، سمیع بودن خدا نیز به همان سه قسم، قابل تقسیم خواهد بود؛^۱۱ زیرا مطابق آیات قرآن، زمینه سمیع بودن خدا گاه مطلق و