گرفته است.^۱ این جریان که در آیات ۲۱۴ تا ۲۲۰ سوره مبارک شعرا به آن اشاره شده است، از این قرار بود که پیامبر خدا صلی الله علیه و اله پس از نزول آیه (وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ)،^۲ برای اجرای این فرمان، بستگان نزدیکش را به مهمانی فراخواند و بعد از پذیرایی، سخن خود را آغاز و آنان را از شرک و بت‌پرستی نهی فرمود. در ادامه نیز حدیث معروف «یوم‌الدار» را بیان فرمود؛ امّا عکس العمل اکثریت قریب به اتفاق میهمانان، چیزی جز استهزا و تمسخر نبود.^۳ قبل از وقوع این جریان، خداوند به ایشان خبر داده بود که اگر به تو ایمان آوردند و پیروی‌ات کردند، آنان را دور خود جمع کن و پر و بال رأفت و رحمت برایشان بگستران!^۴ و اگر نافرمانی‌ات کردند، از عملشان بیزاری جوی و بر خداوند توکّل نما. تو تنها نیستی؛ تکیه‌گاهت خداوندی است شکست‌ناپذیر و بسیار رحیم و مهربان.^۵

هر یک از این توصیه‌ها خود بیان کننده روشی خاص برای روحیه‌بخشی به پیامبر صلی الله علیه و اله محسوب می‌گردد که در جای خود به آنها اشاره می‌شود؛ امّا آنچه شاهد بحث ماست، آیاتی است که نظارت ویژه الهی را بر اعمال ایشان بیان فرموده است. آن جا که می‌فرماید:

(الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ * وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ * إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.^۶

همان کسی که تو را به هنگامی که برمی‌خیزی، می‌بیند و حرکت تو را در میان سجده‌کنندگان مشاهده می‌کند! اوست خدای شنوا و دانا).

در آیات فوق، به سه وصف از اوصاف خدای متعال اشاره شده است که هر یک از دیگری دلگرم‌کننده‌تر، و امیدبخش‌تر است؛ یعنی بینایی (یراک)، شنوایی (سمیع) و آگاهی (علیم). در مورد قیام (حین تقوم) و حرکت (تقلبک) پیامبر صلی الله علیه و اله که مورد نظارت خاص الهی قرار گرفته، دو نظر ارائه شده است. برخی آن را به قرینه کلمه

کلمه «عین» در مورد خدای تعالی به معنای مراقبت و کنایه از نظارت است، و استعمال جمع این کلمه یعنی کلمه «اعین» برای فهماندن کثرت مراقبت و شدّت آن است.^۱ طبق نظر برخی مفسّران، مراد از «حکم پروردگار» ـ که پیامبر صلی الله علیه و اله مأمور به صبر بر آن گشته ـ، تبلیغ دین و به انجام رساندن رسالت الهی است؛^۲ امّا گروهی معتقدند که منظور، مهلت و سپس عذابی است که در آیه پیش برای دشمنان وعده داده شده است؛ یعنی در انتظار باش تا عذاب الهی، دامانشان را بگیرد.^۳ عدّه‌ای نیز میان هر دو احتمال جمع نموده و گفته‌اند که مراد، هم حکم خدا در باره پیامبر صلی الله علیه و اله یعنی دعوت به حق است،^۴ و هم حکم خدا در مورد عذاب دشمنان.

در هر صورت، خداوند متعال در این آیه، ابتدا پیامبرش را به پایداری و شکیبایی سفارش نموده و سپس این دستور را با بیان این‌که پیوسته همه شئون او را زیر نظر دارد و لحظه‌ای از وی غافل نیست، تأکید و تعلیل نموده است.^۵ بنا بر این، توجّه به نظارت خدا آن هم با تعبیر بسیار لطیف «فَإِنَّکَ بِأعْینُِنا» ـ که هم حاکی از علم و آگاهی پروردگار است، و هم این‌که مشمول حمایت کامل و لطف اوست ـ، عاملی برای افزایش صبر و تحمّل به شمار رفته است.

این تعبیر در دو جای دیگر خطاب به نوح علیه السلام نسبت به ساخت کشتی^۶ و در آیه‌ای دیگر نسبت به حرکت کشتی او بر روی آب نیز وارد شده است.^۷ همچنین در مقام بیان منّت‌های خدا بر موسی علیه السلام، شبیه به این مضمون به کار رفته است.^۸

از دیگر نمونه‌های نگاه تشریفی خدا به پیامبر صلی الله علیه و اله، در جریان انذار نزدیکان صورت