دو. نگرانی از فقر

طبق نقل برخی از تفاسیر، هنگامی که خداوند دستور داد که مسلمانان از مکّه هجرت کنند، آنها از فقر و تنگ‌دستی ترسیدند و گفتند: «ما چگونه به شهری برویم که وسیله زندگانی در آن شهر برای ما آماده نیست». در این هنگام آیه زیر نازل شد:^۱

(وَكَأَيِّن مِن دَابَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَّهُ يَرْزُقُهَا وَإِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.^۲

چه بسا جنبنده‌ای که قدرت حمل روزیِ خود را ندارد، خداوند او و شما را روزی می‌دهد و او شنوا و داناست).

خدای تعالی در چند آیه قبل از آیه فوق، مؤمنان را به مهاجرت نمودن از وطن خویش ترغیب می‌نماید.^۳ اینک در این آیه به آنها دلخوشی می‌دهد تا اگر خواستند در راه خدا مهاجرت کنند، از جهت رزق، نگرانی نداشته باشند.^۴ برای این منظور، علاوه بر مطرح نمودن رازقیت خویش و حتمیّت رزق‌رسانی به تمامی جنبندگان، با بیان شنوایی و دانایی خویش، نگرانیِ مهاجران را از این بابت بر طرف نموده است؛ چه این که او هم دانای به نیازهای آفریده خویش است، و هم شنوای حاجت آنان. پس به مقتضای این دو صفت به آنان روزی می‌دهد. همچنان که در دو آیه بعد از آن نیز، پس از بیان این حقیقت که گشایش و تقدیر روزی بندگان به دست اوست، بر گستره آگاهی خویش تأکید فرموده است:

(اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَیَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ.^۵

خداوند، روزی را برای هر کس از بندگانش بخواهد، گسترده می‌کند، و برای هر کس بخواهد، محدود می‌سازد. خداوند به همه چیز، داناست!).

بعثت، مأموریّت خود را به طور پنهانی انجام داده بود، فرمان یافت که آشکارا مردم را به سوی خدا و آموزه‌های اسلام دعوت کند و به دشمنی‌ها و کارشکنی‌های مشرکان اهمیّت ندهد. بدیهی است که با علنی شدن دعوت و به دنبال آن در هم ریختن نظام شرک و بت‌پرستی، مخالفت‌ها و دشمنی‌های مشرکان بیشتر می‌شد. از این رو، خداوند در این آیات از راه‌های مختلف به دلداری و تقویت روحیه ایشان پرداخته و با تعابیر گوناگون، حمایت همه‌جانبه خویش را از وی اعلام می‌دارد. ابتدا به پیامبرش اطمینان می‌دهد که او را یاری خواهد کرد و شرّ استهزاگران را از وی دفع می‌نماید. در ادامه، پس از معرفی این مسخره کنندگان، از آگاهی خویش بر دلتنگی و ناراحتی پیامبر صلی الله علیه و اله از گفته‌های آنان خبر می‌دهد و پس از آن، ایشان را به تسبیح خدا و سجده و عبادت توصیه می‌کند. شاهد بحث ما اعلام آگاهی خدا از دلتنگی پیامبر صلی الله علیه و اله است که در این آیه بیان شده است:

(وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ.^۱

و قطعاً می‌دانیم که سینه تو از آنچه می‌گویند، تنگ می‌شود).

واژه «ضیق» به معنای تنگی و ضدّ وسعت و گشایش است.^۲ این واژه در چهار آیه، همراه با کلمه «صدر» به معنای سینه آمده است.^۳ «ضیق صدر» به معنای تنگی سینه و در مقابل «شرح صدر» یا «سعه صدر» به معنای گشادگی و وسعت سینه، استعمال می‌گردد. مراد از صدر در این تعابیر، قلب و روح آدمی است^۴ و تنگی و گشایش آن، به معنای گنجایش روح برای قبول حقایق و عدم آن خواهد بود.^۵ تعلّق علم خدا در این آیه، دلتنگی پیامبر صلی الله علیه و اله بیان شده است. خدای تعالی با این بیان، پیامبر گرامی‌اش را که همواره از سخنان کینه‌توزانه مشرکان ناراحت می‌شد و غمی جانکاه در دل او می‌نشست، تسلیت و دلداری داده است.^۶