کریمانه،^۱ انجامش جایز خواهد بود: (وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَلَئنِ صَبَرْتمُ‏ْ لَهُوَ خَيْرٌ لِّلصَّبرِينَ)^۲ و در هر دو صورت موجب، افزایش توان بردباری.

به هر حال، چه در قالب تکلیف شرعی و چه به عنوان یک حقّ شخصی، این عمل موجب تقویت روحیه شخص مقابله کننده و کاهش فشار روانی است. چنانچه در آیات دوازدهم تا پانزدهم سوره مبارک توبه ابتدا به مسلمانان فرمان داده شده است تا در صورت پیمان‌شکنیِ مشرکان و قصد تجاوز آنان، به مقابله با آنان بپردازند و با سردمدارانشان نبرد کنند. سپس یکی از نتایج این مقابله به مثل، تشفّی دل‌های مؤمنان و فرو نشستن خشم آنان بیان شده است:

(وَ إِن نَّكَثُواْ أَيْمَانَهُم مِّن بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُواْ فی دِينِكُمْ فَقَاتِلُواْ أَئمَّةَ الْكُفْرِ... *... قَتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِينَ * وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ....^۳

و اگر پيمان‌های خود را پس از عهد خويش بشكنند، و آيين شما را مورد طعن قرار دهند، با پيشوايان كفر پيكار كنيد... با آنها پيكار كنيد، كه خداوند آنان را به دست شما مجازات می‏كند و آنان را رسوا می‏سازد و سينه گروهی از مؤمنان را شفا می‏بخشد و خشم دل‌های آنان را از ميان می‏بَرَد!).

در این آیات، مبارزه با سردمداران پیمان‌شکن کفر که به عنوان مقابله به مثل با آنان تجویز شد، شفابخش سینه دردمند مؤمنان صدر اسلام و فرونشان شعله‌های خشم آنان ـ که جریحه‌دار و آکنده از رنج و آزار مشرکان و خشمناک از تجاوز آنان بود ـ، دانسته شده است.^۴

در آیه ۳۸ سوره مبارک هود نیز از قول نوح علیه السلام و پیروانش که به هنگام ساخت کشتی، از ناحیه دشمنانشان مورد تمسخر واقع شده بودند، می‌خوانیم که به گروه مسخره‌کنندگان گفتند:

با توجّه به این مطالب، این گونه نتیجه‌‌گیری می‌کنیم که مقابله به مثل، با قطع نظر از جایگاه فقهی و اخلاقی آن، به تناسب مورد و کیفیت استفاده از آن، دارای کارکرد روانی متفاوتی خواهد بود. گاه اثر آن، مثبت و موجب افزایش توان روانی است و گاه دارای پیامد منفی است و خود، از عوامل تشدید فشار روانی به شمار می‌رود. مقابله به مثل، زمانی دارای کارکرد مثبت است که با در نظر داشتن عمومات، همراه با رعایت عدالت و همسانی در رفتار صورت بگیرد. اثر چنین رفتاری ـ که خود از واکنش‌های صحیح و خردمندانه‌ای است که می‌تواند در پی زیان‌رسانی دشمنان از انسان سر بزند ـ، مدیریت و کنترل صحیح موقعیت ناخوشایند است. البته اگر به قصد نهی از منکر و آگاه نمودن افراد بر خطای خویش باشد، علاوه بر کارکرد روانی مثبت، از فضایل اخلاقی نیز به شمار می‌رود؛ ولی هنگامی که این رفتار، تنها به قصد انتقام‌جویی و خارج از حدّ اعتدال انجام شود، نه تنها در شمار رذایل اخلاقی است، بلکه دارای اثر روانی منفی نیز خواهد بود؛ چرا که چنین برخوردی از واکنش‌های غیر منطقی و ناصحیحی به شمار می‌رود که اثر آن جز افزایش فشار روانی و شدّت یافتن تنیدگی، چیز دیگری نخواهد بود؛ و چه بسا موجب تشدید دشمنی‌ها و جری‌تر شدن آنان نیز می‌گردد.

از این رو، کاربرد روش مقابله به مثل، در همه جا و هر موقعیت فشارزایی، سفارش نمی‌شود؛ بلکه طبق آنچه از قرآن قابل برداشت است، هنگامی که ضرر و زیان و ضربات دشمن جمعی است و پیامد آن، خُسران دیگران یا اسلام را در پی دارد (مانند مبارزه نظامی و تعدّی و تجاوز به مسلمانان)، مقابله به مثل، نه تنها جایز، بلکه یک تکلیف شرعی است و انجامش ضروری خواهد بود: (فَمَنِ اعْتَدَی‏ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی‏ عَلَيْكُمْ).^۱ زمانی که ضرر و زیان تنها متوجّه شخص انسان است و پیامدی برای دیگران ندارد (مانند جنگ‌های روانی که در قالب استهزاء و تمسخر و اعراض و... صورت می‌گیرد)، هرچند مقابله به مثل ضرورتی ندارد، امّا باز هم به عنوان یک حق و در آخرین مرحله پس از صبر و بردباری و برخورد