دهان گرفته و می‌مکیدند تا موقعی که تنها هسته آن باقی می‌ماند، و یک جرعه آب را چند نفر می‌نوشیدند.^۱

شک نیست در میان مسلمانان افرادی بودند که روحیه ضعیف‌تری داشتند، و همان‌ها بودند که فکر بازگشت را در سر می‌پروراندند که قرآن در این آیه، با تعبیر «زیغ قلوب» (انحراف دل‌ها)، و در آیه ۳۷ همین سوره با عبارت (اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ)^۲ به آنها اشاره نموده است.

در چنین شرایطی است که خداوند متعال با شمول رحمت و لطفش نسبت به آنان، روحیه ایشان را تقویت نمود و توانستند علی رغم تمام این مشکلات، به سوی دشمن حرکت کنند و با این پای‌مردی عجیب، درس بزرگی برای همه مسلمانان جهان در تمام قرون و اعصار به یادگار بگذارند. این مطلب از جمله «لَّقَد تَّابَ اللَّهُ عَلیَ النَّبیَِّ وَالْمُهَٰﺠرِینَ وَالْأَنصَارِ» و «ثُمَّ تَابَ عَلَیهِمْ» برداشت می‌شود؛ زیرا با توجّه به عصمت پیامبر صلی الله علیه و اله، مراد از توبه پروردگار، بازگشت او به رحمت و توجّه به بندگان است که نسبت به پیامبر خدا صلی الله علیه و اله مقصود بازگشت به رحمت به امّت اوست و در حقیقت، او واسطه در نازل شدن رحمت خدا و خیرات و برکات به سوی امتش است.^۳

بنا بر این، هم توبه و بازگشت به درگاه الهی از جانب بنده و هم توبه خدا به معنای بازگشت او با رحمت خویش بر بندگان، از عوامل افزایش توان بردباری است. این افزایش توان در صورت اوّل، از حیث ایجاد ارتباط با خدا حاصل می‌شود، و در صورت دوم، از حیث لطف و رحمت او بر انسان است که در قالب نیرومند ساختن او تجلّی پیدا می‌کند.

از آیه ۱۱۷ سوره مبارک توبه ـ که در آن از توبه خداوند بر پیامبر صلی الله علیه و اله و اصحابش در لحظات دشوار، سخن به میان آمده است ـ، قابل برداشت است:

(لَّقَد تَّابَ اللَّهُ عَلیَ النَّبیِّ وَالْمُهَٰﺠرِینَ وَالْأَنصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فیِ سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِ مَا کادَ یزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِّنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَّحِیمٌ.

مسلّماً خداوند، رحمت خود را شامل حال پیامبر و مهاجران و انصار ـ که در زمان عسرت از او پیروی کردند ـ نمود بعد از آن که نزدیک بود دل‌های گروهی از آنها، از حقْ منحرف شود. سپس خدا توبه آنها را پذیرفت، که او نسبت به آنان مهربان و رحیم است!).

به گفته مفسّران، منظور از «ساعة العسرة» در این آیه، لحظات سختی است که در جریان جنگ «تبوک»^۱ بر مسلمانان گذشت؛^۲ زیرا از طرفی، حرکت به سوی تبوک در موقع شدّت گرمای تابستان بود و از سوی دیگر، خشک‌سالی، مردم را به ستوه آورده بود. از سوی سوم نیز فصلی بود که باید مردم همان مقدار محصولی را که بر درختان بود، جمع‌آوری و برای طول سال خود آماده کنند. از همه اینها گذشته، فاصله میان مدینه و تبوک، بسیار طولانی بود^۳ و دشمنی که می‌خواستند با او رو به رو شوند، امپراتوری روم شرقی، یکی از نیرومندترین قدرت‌های جهان آن روز بود. اضافه بر اینها، مرکب و آذوقه در میان مسلمانان به اندازه‌ای کم بود که گاه ده نفر، مجبور می‌شدند به نوبت از یک مرکب استفاده کنند. بعضی از پیاده‌ها حتی کفش به پا نداشتند، و مجبور بودند با پای برهنه از ریگ‌های سوزان بیابان بگذرند. از نظر غذا و آب به قدری در تنگنا بودند که گاهی یک دانه خرما را چند نفر به نوبت، در