که در دو آیه قبل از آیه فوق به آن اشاره شده است.۱ از این که این سفارش را متفرّع بر تنگیِ حوصله از زخم زبان‌های کفّار نموده، معلوم می‌شود که تسبیح و حمد خدا و سجده و عبادت، در زایل کردن اندوه و سبک کردن مصیبت، نقش دارد.۲
یکی دیگر از جریاناتی که در آن پیامبر خدا صلی الله علیه و اله امر شده است که پروردگار خویش را یاد کند، جریان دریافت وحی از خدای سبحان بود. آن گاه که خدای متعال، قلب شریف پیامبر صلی الله علیه و اله را جهت دریافت آیات سنگین الهی و مأموریت تبلیغ رسالت مهیّا می‌سازد، در کنار توصیه به قیام شبانه۳ ـ که در تقویت استعانتی گذشت ـ، وی را به ذکر و یاد پروردگار و توجّه کامل به درگاهش سفارش می‌نماید:
(وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا.۴
و نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند!).
مراد از ذکر، ذکر زبانی با رعایت مطابقت آن با قلب است؛۵ چه این‌که گفتن اسمای خداوند متعال با زبان بدون توجّه و یاد قلبی، نمی‌تواند اثری در قلب و جان بگذارد تا چه رسد به این‌که بخواهد آن را برای چنین وظیفه بزرگ و دشواری آماده سازد!۶
در معنای «تَبَتَّل» بین مفسّران، اختلاف نظر وجود دارد. گروهی آن را به معنای لغوی یعنی «بریدن» از خلق و توجّه به سوی خدا تفسیر کرده‌اند،۷ و گروهی به فایده و اثر آن یعنی «اخلاص» در عمل یا «توکّل» معنا کرده۸ و برخی نیز با استفاده از روایات، آن را به «اشاره با انگشت» هنگام دعا یا به «قنوت» در نماز تفسیر
1.. (إِنَّا كَفَيْنَاكَ ٱلْمُسْتَهْزِءِينَ) (سورۀ حجر، آیۀ ۹۵).
2.. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۲۸۸.
3.. (يَا أَيُّهَا ٱلْمُزَّمِّلُ * قُمِ ٱلَّيْلَ إِلَّا قَلِيلاً * نِّصْفَهُ أَوِ ٱنقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ ٱلْقُرْءَانَ تَرْتِيلاً * إِنَّا سَنُلْقِى عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً) (سورۀ مزمل، آیۀ ۱ـ ۵).
4.. سورۀ مزمّل، آیۀ ۸.
5.. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۰۰.
6.. تفسیر نمونه، ج۲۵ ص۱۷۷.
7.. التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۱۶۴.
8.. تفسیر نمونه، ج۲۵، ص۱۷۸، تفسیر هدایت، ج۱۷، ص۳۰.
