مبارزه و جهاد شود، از دل بیرون خواهد رفت^۱. کسی که به جنگ رفته و با دشمن رو به رو شده، می‌داند که در جنگ، خون‌ها ریخته می‌شود، و باید برای رسیدن به هدف، ناملایمات زیادی را تحمّل نماید. چنین شخصی با یادآوری این‌که خدای تعالی معبود و پروردگار اوست، و مرگ و حیات به دست اوست و می‌تواند او را در این حال یاری نماید، همه فکرش متوجّه رسیدن به هدفش است و از سختی‌های پیش رویش باکی ندارد و در پرتو این ذکر و یاد، احساس می‌نماید که در میدان مبارزه، تنها نیست و تکیه‌گاه نیرومندی دارد که هیچ قدرتی در برابر آن مقاومت نمی‌کند.^۲

چنانچه ملاحظه شد، در تمامی این آیات، سفارش به یاد خدا بخصوص، تسبیح و تحمید او، بعد از توصیه به صبر و بردباری یا استقامت بیان شده است. چنین ترتیبی، بیانگر نقش یاد خدا در افزایش نیروی صبر و استقامت است.

افزون بر این آیات ـ که امر به تسبیح و حمد خدا قرین با امرِ به صبر بود ـ، گاهی هم سفارش به تسبیح و ستایش پروردگار پس از بیان علم خدا به اندوه و دلتنگی پیامبر صلی الله علیه و اله به خاطر گفته‌های ناپسند مخالفانش وارد شده است:

(وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُن مِّنَ السَّاجِدِينَ * وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّی يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ.^۳

ما می‌دانیم که سینه تو به سبب آنچه می‌گویند تنگ می‌شود. پس با ستایش پروردگارت تسبیح بگو و از سجده‌کنندگان باش و تا دم مرگ، پروردگارت را عبادت کن!).

سخنانی که باعث تنگیِ سینه پیامبر و ناراحتی او می‌شد، همان استهزاهایی است

مداومت بر ذکر پروردگار در صبح و عصر و سجود و تسبیح شبانه را بعضی بخصوص نمازهای پنج‌گانه، یا به اضافه نماز شب، یا ویژه نماز صبح و عصر و مغرب و عشا تفسیر کرده‏اند،^۱ و برخی این نمازها را مصداق‌هایی از ذکر مستمر الهی، و تسبیح و سجده در پیشگاه مقدّس او دانسته‌اند.^۲

در آیه ۵۵ سوره مبارک غافر، دستور به تسبیح خداوند و حمد و ستایش او همراه با امر به استغفار از گناهان وارد شده است که همه آنها باز، بعد از فرمان به صبر و استقامت بیان شده است.

(فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِك وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك بِالْعَشِی وَالْإِبْکار.^۳

پس [ای پیامبر!] شکیبایی پیشه کن که وعده خدا حق است، و برای گناهت استغفار کن، و هر صبح و شام، تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور!).

فرمان به ذکر و یاد خدا پس از توصیه به صبر و پایداری، تنها به پیامبر صلی الله علیه و اله اختصاص ندارد؛ بلکه مؤمنانی که در میدان جهاد حاضر شده‌اند نیز پس از امر به ایستادگی و ثبات قدم نشان دادن، به ذکر فراوان خدا سفارش شده‌اند:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا لَقِيتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُواْ وَاذْكُرُواْ اللّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلَحُونَ.^۴

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هنگامی که [در میدان نبرد] با گروهی رو به رو می‌شوید، ثابت‌قدم باشید! و خدا را فراوان یاد کنید، تا رستگار شوید!).

در این آیه ـ که مربوط به جنگ «بدر» است ـ ^۵ امر به ذکر خدا با کلمه «کثیراً» تأکید شده است؛ چرا که در میدان‌های جنگ هر لحظه، صحنه‌هایی که انسان را به دوستیِ زندگی فانی دنیوی وادار سازد، تکرار می‌شود.^۶ بنا بر این، با یاد و عشق فراوان خدا، عشق همسر و فرزند و مال و مقام و هر آنچه باعث سستی در امر