جای «أَطْرافَ النَّهارِ» (اطراف روز)، «أَدْبارَ السُّجُودِ» (به دنبال سجده‌ها) بیان شده است.

توصیه به تسبیح و حمد پروردگار در آیات پایانی سوره طور، بعد از فرمان به صبر برای حکم خداوند بیان شده است:

(وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإنَّكَ بِأَعْيُنِنَا وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ * وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبَارَ النُّجُومِ.^۱

در راه ابلاغ حکم پروردگارت صبر و استقامت کن؛ چرا که تو زیر نظر مایی! و هنگامی که بر می‌خیزی پروردگارت را تسبیح و حمد گوی! [همچنین] به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان [و طلوع صبح]!).

مفسّران در معنای «حِینَ تَقُومُ» تفسیرهای گوناگونی دارند. برخی گفته‌اند هنگامی که در سحرگاه برای عبادت و نماز شب بر می‌خیزی، و برخی گفته‌اند هنگامی که از خواب برای ادای نماز واجب بر می‌خیزی. برخی نیز آن را به قیام از هر مجلس و محفلی تفسیر نموده‌اند. به هر حال، تسبیح و تنزیه پروردگار در حالی که مقارن با حمد او باشد، عبادتی است که بعد از توصیه به صبر در طریق ابلاغ حکم، مورد تأکید قرار گرفته است. در آیه بعد نیز در دو وقت دیگر یعنی هنگام شب و هنگام پنهان شدن ستارگان، تکرار شده است که تسبیح در این دو وقت نیز به نماز شب و نافله صبح، تفسیر شده است.^۲

صبر بر حکم الهی و سپس توصیه به ذکر و یاد نام خدا و تسبیح او در این آیات نیز بیان شده است:

(فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ... وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا * وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا.^۳

پس در [تبلیغ و اجرای] حکم پروردگارت شکیبا باش... و نام پروردگارت را هر صبح و شام به یاد آور! و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی!).

سر می‌زند، آن است که لب به اعتراض می‌گشایند و از خدا ـ نه به خدا ـ شکایت می‌کند و این کار، گاه با ناسزا گفتن و پرخاشگری همراه می‌شود.^۱ برای گرفتار نشدن به چنین پیامدی، حمد خدای سبحان و شکرگزاری نسبت به نعمت‌های وی، نسخه‌ای است که قرآن به ما سفارش کرده است.

ناگفته نماند در صورتی این اثرات و نتایج برای یاد خدا ثابت است که به ذکر لفظی و زبانی، اکتفا نشود، هرچند یکی از مصادیق روشن یاد خداست؛ امّا در جایی ذکر خدا در افزایش توان اثرگذار است که در کنار ذکر لفظی، ذکر قلبی نیز اتفاق افتد و همراه با جاری ساختن نام خدا بر لب، یاد او در درون جان و دل نیز زنده شود و با یاد اوصاف بی‌پایانش، خانه دل، مملو از حضورش گردد. بنا بر این اگر فقط با زبان، خدا را یاد کنیم و در دل از یاد او غافل باشیم، این نوع ذکر، ذکر حقیقی و اثرگذار به حساب نمی‌آید.

پس از ذکر این مقدّمه، به سراغ آیاتی می‌رویم که بیانگر این روش است. در آیاتی از قرآن کریم، پس از سفارش به پیامبر صلی الله علیه و اله مبنی بر صبر و شکیبایی نمودن، وی را به تسبیح و تنزیه پروردگار و ستایش وی توصیه می‌فرماید. در سوره طه، امر به تسبیح و تحمید، پس از سفارش به صبر در برابر گفته‌های زشت و ناپسند دشمنان، این گونه وارد شده است:

(فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاء اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَی.^۲

پس بر آنچه می‏گویند شکیبا باش، و پیش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن، تسبیح و حمد پروردگارت را به جا آور، و برخی از ساعات شب و حوالی روز را تسبیح گوی؛ باشد که خشنود گردی).

شبیه آیه یادشده، با کمی اختلاف در آیات پایانی سوره «ق» تکرار شده است.^۳ در آن جا نیز بعد از امر به شکیبایی در برابر گفته‌های مخالفان، تسبیح و حمد خدا در قبل از طلوع و غروب خورشید و بخشی از شب، سفارش شده است و تنها به