بنا بر این، برتری و اعتلا به هر شکل که باشد، چه واقعی و چه وهمی، باعث دل‌گرمی و توانمندی است. از این رو، هر شخصی خواهان علو و مقام است و در سعی و تلاش است تا به جایگاه و مرتبه والاتری دست یابد. حال اگر سرچشمه اعتلا را تنها در مادیات جستجو کند، شاید برای مدّتی ثمربخش باشد و به او فایده برساند؛ امّا چون مستمر و پایدار نیست، بلکه با اتمام امکانات مادی، برتری هم به دیگری منتقل می‌شود، پس رضایت صاحبش را جلب نخواهد کرد.

به عبارت دیگر، «برتری مادی» ـ که گاه در قدرت نظامی و کثرت نفرات و امکانات جنگی جلوه می‌کند و گاه به صورت مقام و منزلت اجتماعی، یا اقتدار سیاسی و... نمایان می‌شود ـ، هیچ گاه انسان را قانع نمی‌کند؛ زیرا همواره جایگاه و مقامی بالاتر و برتر از آن وجود دارد. پس همیشه در معرض خطر است؛ امّا در صورتی که این برتری، ریشه در معارف عمیق دینی داشته باشد و از سرچشمه الهی نشئت بگیرد، به دلیل این که بالاتر از علوّ خدا جایگاهی متصوّر نیست، به کمال می‌رسد و انسان را قانع می‌سازد. این همان «برتری معنوی» است که معیارش در آیه (جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُواْ السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللّهِ هِيَ الْعُلْيَا)،^۱ توحید و اعتقاد به یگانگی خدا دانسته شده است.

افزون بر ناپایدار بودن برتری مادی، گرفتاری در وادی کبر و خودشیفتگی، از دیگر اشکالات آن به شمار می‌رود. در برتری‌های غیر معنوی هر چه که باشد، زمینه بروز صفت زشت تکبّر و خودبزرگ‌بینی وجود دارد؛ امّا در برتری معنوی، به دلیل وجود ایمان و نگرش خدابینانه بنده، اصلاً زمینه مقایسه با دیگران صورت نمی‌گیرد تا بخواهد باعث کبر و غرور شود؛ چه این که گفته شده افضلیت کلمه «اعلی» در مورد خدای سبحان، تعیّنی است نه تفضیلی.^۲ یعنی در برابر خدای متعال چیزی نیست که خدا با آن سنجیده شود و ملاکی هم جدای از ذات مقدّسش وجود ندارد تا آن ملاک در خدا بیشتر، و در غیر او کمتر باشد. از این جهت خدا عالی است و غیر خدا سافل، نه این که غیر او عالی باشد و خدا اعلی! در نتیجه، علو نسبت به تمامیِ اشیا، نسبی است؛ اما نسبت به خدا ذاتی است.^۳

ب ـ برتری

از دیگر فضیلت‌های درونی که توجّه به آن، موجب کاهش فشار روانی می‌گردد، توجّه دادن به این حقیقت است که شخص مؤمن به واسطه ایمان به خدای اعلی، مقامش از دیگر افراد، بالاتر است. بالاتر بودن رتبه، به انسان، نیرو می‌بخشد. پس در موقعیت‌های سخت به او کمک می‌کند تا با مهارت بیشتری به کنترل و مدیریت آنها بپردازد و از کمبودها دچار نگرانی نشود.

قبل از بررسی آیات مربوط به این بخش، بیان این نکته ضروری است که برتری و اعتلا، گاه به صورت «وهمی» و غیر واقعی است، به این صورت که شخص به پندار خویش، خود را دارای برتری بداند و گمان کند که نسبت به دیگران جایگاه بالاتری دارد؛ امّا در واقع، جایگاهی پست و پایین‌تری دارد. برتری و علوّی که فرعون در عبارت (فَقالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلی)^۱ برای ربوبیت واهیِ خود تصوّر می‌کرد، از این نوع است. گاهی نیز اعتلا، «واقعی» است به این که شخص در حقیقت از لحاظ امکانات مادی یا مقامات معنوی، بالاتر باشد.^۲ هر چند اعتلای وهمی از آن جهت که ادّعایی بیش نیست و معمولاً همراه با خودبینی و تکبّر می‌آید، نکوهیده است؛ اما همین برتری غیر واقعی نیز می‌تواند در حدّ خود در تقویت روحیه و افزایش نیرو اثرگذار باشد. چنانچه عکس آن، یعنی حقارت و خودکم‌بینی نیز، حتی در صورت توهّم و غیر واقعی بودن آن، در تضعیف روحیه و کاهش توان، اثرگذار است. چه بسا افرادی که در میدان مبارزه، با پایینْ ارزیابی نمودن جایگاه و توان خود، اوّلین قدم را در شکست و ضعف خویش برمی‌دارند. هنگامی که انسان بپذیرد نیروی حریفش از او بالاتر است، همین امر، موجب خواهد شد که روحیه‌اش را از دست بدهد و از ادامه مبارزه مأیوس شود و سرانجام، شکست را متحمّل شود؛ امّا اگر جایگاه واقعی‌اش به او گوشزد شود و برتر بودنش را باور نماید، حتّی اگر در ظاهر نیز شکست بخورد، باز دچار نومیدی نمی‌گردد و از پیامدهای منفی موقعیت پیش‌آمده در امان خواهد بود.