(وَ اللَّهُ یعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ.

و خدا می‌داند، و شما نمی‌دانید).

اعتقاد به مضمون این جمله، تمام سختی‌های اطاعت فرمان خدا را برای انسان، آسان و گوارا می‌سازد؛ زیرا می‌داند که خداوند آگاه از همه چیز، نسبت به بندگانش در هر یک از دستورهایش، مصالحی دیده است که مایه نجات و سعادت بندگان است.^۱ همین جهاد با دشمنان با تمام سختی‌هایش، فواید فراوانی چون: کسب غنیمت، شرف، آزادی، عزّت در دنیا، دریافت نعمت‌های بهشتی و رسیدن به مقام شهدا در آخرت دارد.^۲ افزون بر آن که ترک جهاد و آسایش‌طلبی، مایه خذلان و پذیرش ستم در دنیا و عذاب جهنّم در آخرت است. بنا بر این، انسان باید یا مانند اولیای الهی به استقبال جهاد برود یا حدّاقل مانند مؤمنان واقعی، به آن بی‌میلی نشان ندهد.^۳

خدای سبحان در باره «مسائل خانوادگی» نیز تشخیص برخی از انسان‌ها را خطا می‌داند و برای حفظ اساس خانواده به همسران می‌فرماید:

(... وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِن كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا.^۴

... و با آنان (همسرانتان)، به طور شایسته رفتار کنید! و اگر از آنها، کراهت داشتید، [فوراً تصمیم به جدایی نگیرید] چه بسا چیزی خوشایند شما نباشد، و خداوند، خیر فراوانی در آن قرار می‏دهد).

این آیه، مصداقی از بخش اوّل از اصل کلّیِ مستفاد از آیه پیش بود که انسان، گاه چیزی را مکروه می‌شمارد، امّا خیر و سعادتش در آن است. آیه زیر هم مصداقی از بخش دوم آن یعنی شر بودن برخی از چیزهای محبوب طبع انسان است:

(وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ....^۵

مسلمانان، امر جهاد و مبارزه مسلّحانه را از این جهت که اوّلاً با حسّ انسان‌دوستی و محبّت به دیگران در تضادّ است، و ثانیاً باعث به وجود آمدن ضررهای مالی و جانی همچنین سلب آرامش و امنیت از جامعه می‌گردد،^۱ در ظاهر، امری ناخوشایند و مکروه تلقّی می‌کردند. معیار آنها در محبّت و کراهت، طبیعت انسانی بود، در حالی که خداوند متعال در آیه ۲۱۶ سوره بقره در ضمن بیان این واقعیت که حکم جهاد برای برخی افراد، حکمی دشوار و مشقّت‌بار بوده، این نوع نظام ارزیابی را زیر سؤال می‌بَرَد و تحت قانونی کلّی و عمومی بیان می‌دارد که نباید در ارزیابی امور، سطحی‌نگر بود و تنها زمان حال را در نظر گرفت. به عبارت دیگر، ملاک خوشایندی و ناخوشایندی امور و همچنین شرّ و خیر بودن آنها، تنها سود و زیان ظاهری و فعلی نیست؛ بلکه مصالح واقعی و آثار و فوایدی که در آینده به دست می‌آید نیز از ملاک‌هایی است که باید مدّ نظر گرفت:

(كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ.^۲

جهاد در راه خدا، بر شما مقرّر شد، در حالی که برایتان ناخوشایند است. چه بسا چیزی [از جمله جهاد در راه خدا] را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزی [چون صلح] را دوست داشته باشید، حال آن که شرّ شما در آن است).

این آیه، معیار محبّت و کراهت، و خیر و شر را ره‌نمودهای الهی دانسته است، نه خواسته طبع انسان؛ زیرا تنها خداست که علم مطلق است و همه چیز را می‌داند. از این رو، انسان در تشخیص خیر و شر، سخت محتاج شرع مقدّس است. برخی گفته‌اند که تکرار کلمه «عسی» در آیه شریف برای این است که مؤمنان هم از جنگ کراهت داشتند، و در مقابل، به صلح علاقه‌مند بودند. لذا خدای سبحان به اشتباهشان در هر دو جهت تذکّر داد.^۳ در پایان آیه، بیان یاد شده را تکمیل می‌کند و می‌فرماید: