اینها همه دشواری‌هایی بود که انجام دادن این مأموریت الهی به دنبال داشت. امّا آنچه در این بحث مورد توجّه است، ناراحتی‌هایی است که از نتیجه ندادن این مأموریت ناشی می‌شود. به این معنا که با وجود تلاش زیاد پیامبران، باز عدّه‌ای در مسیر گم‌راهی قدم بردارند. گم‌راهی این عده، این تصوّر را ایجاد می‌کند که تلاش‌های انبیا به عنوان مأموران هدایت ابنای بشر، ثمربخش نبوده است. چنانچه در اوایل بعثت، وقتی مؤمنان و کسانی که دعوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله را پذیرفته بودند، افراد اندکی از جامعه را تشکیل می‌دادند، ممکن بود این قلّت مؤمنان و از سویی کثرت دشمنان و کارشکنی‌های آنان، موجب شود که پیامبر صلی الله علیه و اله گمان کند، زحمات و کوشش‌هایش در تبلیغ دین خدا اثر و فایده‌ای نداشته است و یا بسیار ناچیز و اندک بوده است. پس هدف نهایی، تأمین نشده است. لذا از ادامه دعوت، دل‌سرد شود؛ امّا خداوند متعال برای جلوگیری از چنین احتمالی و رفع نگرانی ناشی از چنین وهمی، با استفاده از شیوه‌هایی که در ادامه اشاره خواهد شد، پیامبر صلی الله علیه و اله را در تعدیل انتظاراتش از دعوت و پذیرش واقعیت یادشده، یاری نموده است.

یک. اشتراط قابلیت

برای به ثمر رساندن دانه گیاه، علاوه بر وجود عواملی چون: کشاورز، آب، خاک و...، همچنین دفع آفت‌ها، مغزدار بودن دانه نیز شرط است. به همین دلیل، گفته شده که برای تأثیر فعل، غیر از فاعلیت فاعل، قابلیت محل نیز شرط است. توجّه به این مطلب، موجب خواهد شد شخصی که برای به نتیجه رساندن عملی تلاش می‌کند، خواسته‌اش را با شرایط و زمینه‌های موجود هماهنگ نماید. امّا بدون در نظر داشتن این شرایط، انتظارش از محدوده تأثیرگذاری فراتر می‌رود و در این هنگام با برآورده نشدن انتظاراتش، دچار یأس و نومیدی می‌گردد.

در جریان دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله به یکتاپرستی و نجات مردم از گم‌راهی نیز توجّه به این نکته که تنها تذکّر و انذار وی برای هدایت مردم کافی نیست، بلکه قابلیت پذیرش دعوت شدگان نیز شرط است؛ و تنها گروهی که مستعد متذکر شدن و هدایتند، از تذکر و انذار او بهرمند می‌شوند، موجب خواهد شد از هدایت نشدن برخی افراد، دل‌سرد و نگران نشود. این که تذکّر و انذار به تنهایی کفایت نمی‌کند، بلکه خود انذارشوندگان و کسانی که مورد تذکّر واقع می‌شوند نیز باید قابلیت

راه خداست که پیروزی همیشگیِ لشکر اسلام و شکست همه‌جانبه دشمنان، از نتایج مورد انتظار آن خواهد بود. این نتایج، هنگامی که در صحنه عمل، محقّق نمی‌شود، طبیعتاً موجب اندوه و در نهایت، افزایش تنیدگی خواهد شد.

بنا بر آنچه تا کنون گفته شد، تعدیل این نتایج در کاهش تنیدگی و فشار روانی به وجود آمده، نقش مؤثّری دارد. امّا باید توجّه داشت که روش تعدیل در این دو مأموریت، یکسان نیست؛ بلکه متناسب با نوع مأموریت و سختی آن تغییر می‌کند. در ادامه، با بررسی آیات مرتبط با هر یک از مأموریت‌های یادشده، به روش‌های تعدیل کننده در آنها اشاره می‌نماییم.

الف ـ نتیجه رسالت

تبلیغ دین و رسالت الهی، امری بسیار مقدّس و ارزشمند و در عین حال، مسئولیتی بس سنگین و دشوار است که انبیا علیهم السّلام پرچمداران آن بودند. پیامبران الهی، گذشته از آن که باید پیام خدا را به گونه‌ای ابلاغ کنند که در عقل‌ها نفوذ کند، باید آن را در دل‌ها و عمق روح بشر نیز وارد کنند تا تمام وجودش را در اختیار بگیرد. روشن است که اگر پیام الهی بخواهد در عقل‌ها نفوذ کند و دل‌ها و احساسات را به تسخیر خود در آوَرَد و جامعه را به حرکت وادار سازد، کار ساده‌ای نیست.^۱

همچنین «دعوت به توحید» به عنوان اصلی‌ترین پیام رسولان، مستلزم انقلاب درونی و تعویض عقاید باطله یک ملّت و جایگزین کردن عقاید حقّه در میان آنان است که خود از دشوارترین کارهاست. خصوصاً هنگامی که عقاید باطل، ریشه در اخلاق و اعمال آنان دوانده باشد و عادات و رسومشان بر آن مستقر شده باشد. این دشواری، زمانی چند برابر خواهد شد که دعوت، عمومی باشد و بخواهد در تمامیِ شئون زندگی آن ملّت دخالت نماید.^۲ روشن است که تصوّر ایجاد چنین انقلابی در وضع جامعه انسانیِ عصر رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله ـ که به تعبیر قرآن، قبل از آن در گم‌راهی آشکاری بودند ـ،^۳ چه‌ قدر دهشت‌آور و مشکل است؛ عصری که آکنده از نادانی، کم‌خردی و خالی از ارزش‌های اخلاقی و معقول بود.