علّامه طباطبایی رحمة الله، هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و اله اختلاف مراحل ایمان مردم در خصوص مسئله انفاق را ملاحظه نمود ـ که یکی اصلاً انفاق نمی‌کند و دیگری انفاقِ همراه با منّت می‌کند و سومی خالصانه انجام می‌دهد ـ، در دل شریف خود، احساس ناراحتی و اندوه نمود. لذا خدای تعالی در این آیه، با نفی استناد هدایت افراد به وی، خاطر شریف او را تسلیت می‌دهد و می‌فرماید: همه مربوط و مستند به خدای تعالی است. اوست که هر کس را بخواهد هدایت می‌فرماید و بعضی را به کلّی محروم می‌سازد. نه ایجاد ایمان در دل‌ها به عهده توست، و نه حفظ آن، تا هر وقت ببینی که در پاره‌ای از مردم محفوظ مانده و در بعضی ضعیف شده، اندوهناک شوی!^۱

ایشان در ادامه به عنوان شاهد بر این‌که آیه مورد بحث، تسلیت خاطر پیامبر صلی الله علیه و اله است، تحت قانونی کلّی می‌فرماید:

هر جا در قرآن در مسئله ایمان استنادش به رسول خدا۹ را نفی می‌کند، همه به منظور دل‌خوش ساختن آن جناب است.^۲

آری! این یک اصل است که هدایت و گمراهی افراد به دست خداست و اوست که بر پایه عزّت و حکمت خویش، هر کس را بخواهد گم‌راه و هر کس را بخواهد هدایت می‌کند.^۳ توجّه به این اصل، موجب خواهد شد آن‌گاه که مردم از پذیرش هدایت سر باز زنند، شخص هدایتگر خود را ملامت نکند و این را از کوتاهی در وظیفه خود نداند؛ چون می‌داند که او مأموریتش را انجام داده است، امّا این‌که نتیجه چه خواهد شد، به اراده خدا بستگی دارد.

دو. اعراض

روی‌گردانی مردم از پذیرش دعوت پیامبر صلی الله علیه و اله، امری سنگین و ناگوار برای پیامبر صلی الله علیه و اله بود.^۴ همچنان که مسئله توجّه‌دهی به وظیفه تبلیغی پیامبر صلی الله علیه و اله عاملی برای

اگر گم‌ر‌اه شد و هدایت نیافت، ضرر گم‌راهی نیز به خودش می‌رسد؛ امّا رسول، تنها مأمور ابلاغ رسالت و دعوت الهی است و دیگر ضامن هدایت مردم نیست.

افزون بر نفی وکالت از پیامبر خدا صلی الله علیه و اله، در برخی آیات «حفیظ بودن»^۱ ایشان بر اعمال و رفتار مشرکان نیز نفی شده است^۲. آیه زیر، نمونه‌ای از این دسته از آیات است:

(وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا أَشْرَكُواْ وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا وَمَا أَنتَ عَلَيْهِم بِوَكِيلٍ.^۳

و اگر خدا می‌خواست آنان شرک نمی‌آوردند، و ما تو را بر ایشان نگهبان نکرده‌ایم و تو وکیل آنان نیستی!).

نفی حفاظت در آیه ۲۲ سوره غاشیه نیز با عبارت: (لَّسْتَ عَلَيْهِم بِمُصَيْطِرٍ) بیان شده است. کلمه «مصیطر» در اصل، «مسیطر» از «سطر» به معنای رقیب، حافظ، و مسلط بر شیء است که به آن شیء توجه کند و احوالش را زیر نظر بگیرد و عملش را بنویسد.^۴

در برخی دیگر از آیات، این‌که هدایت افراد به دست پیامبر صلی الله علیه و اله باشد نیز، نفی شده است.^۵ روشن است که منظور از هدایت در این آیات، «ارائه طریق» نیست؛ چرا که ارائه راه‌کار، وظیفه اصلی پیامبر صلی الله علیه و اله است و بدون استثنا، راه را به همه نشان می‌دهد؛^۶ بلکه منظور از هدایت «ایصال به مطلوب» و رسانیدن به سرمنزل مقصود است. این، تنها کار خداست که بذر ایمان را در دل‌های آماده بپاشد.^۷ آیه (لَّيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء...)،^۸ از جمله این آیات است که طبق نظر