دیگر غیر از سختی‌ها و موقعیت‌های دشوار مانند: روابط اجتماعی یا امکانات مادی، همین مقایسه نزولی است که دارای فایده و اثر مثبت خواهد بود.^۱

بنا بر آنچه بیان شد می‌توان «عمومی سازیِ» سختی و رهایی از حالت تنهایی، و «کوچک سازیِ» آن را از اثرات مهمّ مقایسه در زمینه سختی‌ها دانست. با در نظر داشتن این دو اثر، روش به دست آمده از مقایسه هم‌سطح را «تقویت تعمیمی» و روش به دست آمده از مقایسه صعودی را «تقویت تصغیری» نام‌گذاری می‌کنیم. در ادامه به تبیین هر یک از این روش‌ها و موارد به کارگیری‌شان در قرآن اشاره می‌شود.

۱. تقویت «تعمیمی»

مراد از تقویت تعمیمی، توجّه‌دهی به مشکل دیگران و واکنش مثبت آنان، عمومیت داشتن و فراگیر بودن سختی، و صبر بر آن از راه مقایسه است. این عامل، با از بین بردن «احساس تنهایی»، موجب تقویت توان می‌شود. احساس تنهایی، خود از عوامل ایجاد فشار روانی است. وقتی انسان احساس کند که تنها او در وادی مشکلات قرار گرفته است، توان او برای مقاومت در برابر مشکلات کاهش می‌یابد. این در حالی است که وقوع در مشکلات، فراگیر است و شامل همه انسان‌ها می‌شود.

البته در موقعیت‌های دشوار، احساس تنهایی در دو چیز رُخ می‌دهد، گاه احساس تنهایی در «ابتلای» به سختی است که برای از بین بردن این احساس باید به عمومیت داشتن و فراگیر بودن سختی‌ها توجّه نمود. با مشاهده سختی دیگران و افرادی که مشکلشان هم‌سطح ماست، از این که خود را در وارد شدن مشکلات تنها بدانیم، دور خواهیم ماند. گاهی هم احساس تنهایی در «صبر» به وجود می‌آید. برای رفع این احساس باید به فراگیر بودن چنین واکنشی در دیگر افراد توجّه شود و با الگو قرار دادن صبر و استقامت آنان، خود را در صبر بر مشکلات تنها ندانیم. بنا بر این،

توضیح مطلب آن که مقایسه میان سختی‌ها از دو حال خارج نیست؛ یا سطح سختیِ هدف مقایسه و مقایسه کننده، برابر است که به آن، مقایسه «هم‌سطح» گفته می‌شود، یا سطح یکی بالاتر از دیگری است که در این صورت اگر هدف مقایسه در سطح بالاتری از سختی باشد، مقایسه «صعودی» نامیده می‌شود و اگر در سطح پایین‌تری قرار گیرد، به آن مقایسه «نزولی» می‌گویند.^۱ از این سه نوع مقایسه، نوع اوّل و دوم دارای کارکرد روانی مثبت و کاهنده‌اند و نوع سوم، کارکرد روانی منفی و افزاینده دارد. به این معنا که انجام دادن مقایسه هم‌سطح و صعودی، موجب کاهش فشار روانیِ حاصل از سختی می‌شود، ولی انجام مقایسه نزولی، موجب افزایش آن خواهد بود؛ چرا که معمولاً انسان در اوّلین رویارویی با یک موقعیت دشوار، حدّ اقل از دو جهت دچار تنیدگی می‌شود: یکی این که می‌پندارد سختی‌ها فقط برای او اتفاق افتاده است و تنها اوست که باید بر سختی‌ها صبر کند؛ دوم آن که سختیِ پیش‌آمده را بیش از آنچه هست بزرگ می‌شمارد.

«احساس تنهایی» و «بزرگ‌شماری» سختی موجب خواهد شد که دیگر در خود توان کافی برای تاب‌آوری و مقاومت در آن موقعیت را نبیند. این جاست که در صورت استمرار چنین حالتی، واکنشی جز بی‌تابی و ناشکیبایی در برابر آن سختی نخواهد داشت. امّا با مقایسه و سنجش سختی خود با سختی‌های شدیدتر و بالاتر یا حداقل هم‌سطح آن، اوّلاً از شرّ احساس تنهایی خلاص می‌شود؛ ثانیاً اندازه سختی کوچک می‌شود و بزرگ‌نمایی اوّلیه آن از بین می‌رود. لذا از فشار روانی و تنیدگی موقعیت پیش‌آمده کاسته می‌شود. در مقابل، با انجام دادن مقایسه نزولی یعنی آن جا که میزان سختی هدفِ مقایس کمتر یا خفیف‌تر از سختی فرد باشد، نه تنها به کوچک‌سازی مشکل کمک نمی‌شود، بلکه موجب بزرگ‌تر جلوه دادن آن و دو چندان شدن تنیدگی و فشار روانی خواهد شد. از این رو، در مواردی که قرار است توانِ فرد تضعیف شود، از مقایسه نزولی استفاده می‌شود.^۲ چنانچه در موضوعات