مورد استهزا و تهمت واقع شدن، عزّت نفس او از بین خواهد رفت و وجهه اجتماعی او در هم می‌شکند. از سویی، بیان نسبت‌های ناروا و سخنان زشت همواره در طول تاریخ به عنوان یکی از ابزارهای دشمنی و رویارویی با رسالت امر انبیا به کار رفته است به طوری که خداوند، هیچ پیامبری را نفرستاد جز این‌که با سلاح استهزا به مقابله با او برخاستند.^۱ بنا بر این، غمگین شدن انبیای الهی که از جنس بشر بودند، به خاطر شنیدن سخنان ناشایست دشمنانشان، امری طبیعی است!

هرچند پیامبران الهی به دلیل سعه صدری که خداوند متعال به آنها عنایت نموده است،^۲ از سخنان ناپسند دشمنان در حقّ خویش ناراحت نمی‌شدند، امّا به هر حال، به جهت انتشار این سخنان نسبت به خداوند و آیات او بسیار اندوهناک می‌شدند. به بیان دیگر، درست است که نسبت به شخص خود نگرانی نداشتند، امّا نسبت به شخصیت و مقام نبوّت و پیغمبری‌شان، در صورتی که مورد استهزا و تهمت واقع می‌شد، سخت دچار نگرانی و اندوه می‌شدند. لذا در مورد پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله می‌بینیم، آن جا که غم و اندوه متوجّه شخص ایشان است، هیچ خوف و اندوهی او را در بر نمی‌گیرد؛ بلکه در جریان هجرت و در بحبوحه خطر جانی، همراهش را با این عبارت، از غم و اندوه باز می‌دارد: (لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا).^۳ امّا آن جا که شخصیت وی و مقام نبوّتش مورد حمله و هجمه قرار می‌گیرد، اندوه او تا جایی است که از طرف خدا مورد نهی واقع می‌گردد.^۴ البته این حُزن و دلتنگی به دلیل این که در زمینه معارف اعتقادی است، محمود و ممدوح است و شایسته نهی نیست؛ لیکن حُزن زائد به گونه‌ای که هلاکت^۵ یا حسرت^۶ را به دنبال آورد، درخور نهی ارشادی است.^۷

از این طریق، به تهدید و هشدار آنان می‌پردازند. گروه منافقان،^۱ خیانتکاران،^۲ ظالمان،^۳ کافران،^۴ گمراهان،^۵ متجاوزان^۶ و مفسدان،^۷ از افرادی هستند که در جای‌جای قرآن از علم خداوند، نسبت به اعمال پنهان و آشکارشان سخن به میان آمده است. همچنین در مواردی خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و پس از نهی ایشان از حُزن و اندوه، به علم خدا نسبت به سخنان ناشایست کفّار اشاره شده است.^۸ همه این آیات از آن جا که از راه تهدید دشمنان به دلداری پیامبر صلی الله علیه و اله می‌پردازد، در بخش تقویت‌های تضعیفی جای می‌گیرند.

کاربردها

امّا در بخشی از آیات، توجّه به علم الهی، موجب کاهش فشار روانی در مشکلات شده است. این مشکلات در سه موقعیتِ: سخنان ناروای دشمنان، هجرت و فقر ناشی از آن، و تکالیف الهی وارد شده است که در ادامه به آنها اشاره می‌گردد.

یک. سخنان ناروا

هر انسانی اگر اطرافیانش او را مورد تمسخر قرار دهند، ناراحت می‌گردد. چنان‌چه هنگامی که به وی تهمت و افترا زده شود، دچار دل‌تنگی و اندوه می‌گردد؛ زیرا با