طبیعی است که فرمان نبردن از آنها و همراه نشدن با آنان، بلکه مخالفت با خواسته‌هایشان، اذیت و آزارهای آنها را به دنبال خواهد داشت؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و اله مأمور می‌شود که آزارشان را واگذارد و خود مشغول به دفع آزار آنان نشود؛ بلکه خدا را وکیل خود در این دفع بداند،^۱ و از آن جهت که تنها باید بر خدا توکّل نمود و نباید اعتماد بر او را با اتّکای به این و آن آمیخت، در فراخوان به توکّل، به عبارت «بر خدا توکّل کن» اکتفا نمی‌شود؛ بلکه جمله «خدا برای اعتماد کافی است» نیز اضافه می‌گردد تا از این خلط، جلوگیری شود.^۲

شبیه به آیه پیش، آیه ۸۱ سوره نساء است که در آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله ابتدا به روی‌گردانی از منافقانی که در جلسات شبانه و پنهانی خود به چاره‌اندیشی برای مخالفت با او می‌پرداختند، امر شده و سپس برای دور ماندن از پیامدهای احتمالی این بی‌اعتنایی، به توکّل و اعتماد بر خدا سفارش می‌شود:

(وَيَقُولُونَ طَاعَةٌ فَإِذَا بَرَزُواْ مِنْ عِندِكَ بَيَّتَ طَآئِفَةٌ مِّنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ وَاللّهُ يَكْتُبُ مَا يُبَيِّتُونَ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ وَكَفَى بِاللّهِ وَكِيلاً.^۳

آنها در حضور تو می‏گویند: فرمان‌برداریم؛ امّا هنگامی که از نزد تو بیرون می‏روند، جمعی از آنان بر خلاف گفته‏های تو، جلسات سرّی شبانه تشکیل می‏دهند. آنچه را در این جلسات می‏گویند، خداوند می‏نویسد. اعتنایی به آنها نکن! و بر خدا توکّل کن! کافی است که او یار و مدافع تو باشد).

تحمّل سخنان زشت و ناپسندی که به پیامبر صلی الله علیه و اله گفته می‌شد، صبر و شرح صدر فراوانی را می‌طلبید. خدای متعال برای ازدیاد نیروی بردباری پیامبر صلی الله علیه و اله در این جریانات، روش‌های متعدّدی را به کار بسته است که یکی از ‌آنها توصیه به توکّل و اعتماد بر اوست:

این حدیث نشان می‌دهد تا چه اندازه پیامبر صلی الله علیه و اله در آن روز، تنها بود و چگونه در پاسخ دعوتش جز استهزا عکس‌العملی نداشتند. این جاست که آیات یادشده، نگرانی پیامبر صلی الله علیه و اله را در برابر نافرمانی و اعراض از دعوتش بر طرف می‌نماید و می‌فرماید: اگر به تو ایمان آوردند و پیروی‌ات کردند، آنان را دور خود جمع کن و پر و بال رأفت و رحمت برایشان بگستران، همان گونه که پرندگان هنگامی که می‌خواهند به جوجه‌های خود اظهار محبت کنند، بال‌های خود را می‌گسترند و پایین می‌آورند و آنان را زیر بال و پر می‌گیرند،^۱ و اگر نافرمانی‌ات کردند، اولاً موضع خود را در مقابل آنان مشخص کن و اعلام کن که از رفتار آنها بیزاری! ثانیاً بر خداوند عزیز و رحیم، توکّل نما. این مخالفت‌ها هرگز تو را دل‌سرد نکند و کمی دوستان و پیروان در عزم آهنین تو اثر نگذارد، تو تنها نیستی، تکیه‌گاهت خداوندی است شکست ناپذیر و بسیار رحیم و مهربان.

از دیگر مشکلات فراروی پیامبر صلی الله علیه و اله در مسیر رسالت خویش، اذیت و آزارهای کافران و منافقان مسلمان‌نما بود که در مواجهه با آن به امر خدا، به سلاح توکّل و اعتماد بر او، مجهز می‌شود:

(وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَكَفَىٰ بِاللَّهِ وَكِيلًا.^۲

و از کافران و منافقان اطاعت مکن، و به آزارهای آنها اعتنا منما، و بر خدا توکّل کن، و همین بس که خدا حامی و مدافع [تو] است).

در این آیه ـ که در مکّه و پنج سال قبل از هجرت نازل شده است ـ،^۳ خداوند متعال خطاب به پیامبر گرامی‌اش می‌فرماید: از کافران و منافقان اطاعت مکن.^۴