انسان، حریص و کم‏طاقت آفریده شده است. هنگامی که بدی به او رسد، بی‌تابی می‏کند، و هنگامی که خوبی به او رسد، مانع دیگران می‏شود [و بخل می‏ورزد]، مگر نمازگزاران).

از سوی دیگر، خودِ نماز، حاصل صبر است؛ زیرا طاعت که باید بر آن صبر کرد، شامل نماز نیز هست و کسی که نماز می‌گزارد، بر این طاعت صبر می‌کند و تا انسان صبر بر طاعت نداشته باشد، نماز نخواهد گزارد. از این‏رو، خدای سبحان به رسول اکرم۹ فرمود: (وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا؛^۱ خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام دادن آن شکیبا باش!).

خلاصه این که، نماز و صبر نسبت به یکدیگر تأثیر و تأثّر متقابل دارند و همان‌گونه که درجه‌ای از صبر به نماز کمک می‌کند، درجه قوی‌تری از صبر به وسیله نماز پدید می‌آید و همان‌طور که مرتبه‌ای از نماز، مایه ظهور صبر می‌شود مرحله برتری از نماز، بر پایه صبر قرار دارد.^۲

ناگفته نماند در برخی از روایات، صبر در آیات ۴۵ و ۱۵۳ سوره مبارک بقره به «روزه» تفسیر شده است.^۳ طبق این تفسیر، روزه‌داری نیز از عوامل ازدیاد صبر و یکی از راه‌های استعانت از خداست. انسان روزه‌دار، به اختیار خود بسیاری از چیزهایی را که برای او خوشایند است، ترک می‌کند و رنج محرومیت را بر خود هموار می‌سازد. این، تمرینی است برای افزایش توان بردباری. اضافه بر این، توجّهات و عنایات خداوند نیز نصیب انسان روزه‌دار می‌گردد که این، خود بر توان مقاومت انسان می‌افزاید.^۴

تا این جا تأثیر ویژه استعانت از خدا که از طریق نماز و صبر یا روزه به دست می‌آمد، در توانمندی انسان برای تحمّل سختی‌ها روشن شد. این تأثیرگذاری از این

پیامبر خدا صلی الله علیه و اله، چنین نتیجه می‌گیرد که امر به شب‌زنده‌داری و توجّه به درگاه الهی به وسیله نماز شب، برای این است که پیامبر صلی الله علیه و اله را برای کرامت قُرب، شرف حضور و افتخار هم‌کلامی با خداوند متعال آماده سازد.^۱

در سیره ائمّه معصومین علیهم السّلام نیز مشاهده می‌شود که آن بزرگواران به هنگام اندوه به نماز پناه می‌بردند. در نقلی از «ضحّاک» و «ابن عبّاس» آمده است:

کانَ رَسُولُ اللهِ۹ إذَا حَزَنَه أمرٌ، فَرِغَ إلَی الصَّلوةِ.^۲

هنگامی که پیامبر۹ غمگین می‌شد، به نماز برمی‌خاست.

امام صادق علیه السلام نیز در باره امیرمؤمنان علی علیه السلام چنین می‌فرماید:

کانَ عَلِی۷ إِذَا هَالَهُ‏ شَی‏ءٌ، فَزِعَ إِلَی الصَّلوةِ.^۳

هر گاه علی۷ از بروز حادثه ناگواری در هراس می‏شد، به نماز می‏پرداخت.

با در نظر گرفتن سیره معصومان علیهم السّلام و آیات یادشده بویژه آیه‌ای که در آن مؤمنان به استعانت به صبر و نماز امر شده‌اند،^۴ می‌توان به رابطه دوسویه میان صبر و نماز پی بُرد. در توضیح این رابطه، سخن آیة الله جوادی آملی را از تفسیر تسنیم نقل می‌کنیم:

در مبارزه با هوس و رهایی از رذایل درونی، و پایداری و پیروزی در برابر دشمن بیرونی، صبر و نماز هر دو سهم دارند و یکدیگر را کمک می‌کنند. بدین لحاظ که جزع و بی‌تابی‌ای که در مقابل صبر و استقامت است، به وسیله نماز برطرف می‌شود. می‌توان گفت: صبر، محصول نماز است؛ زیرا انسان اگرچه «فطرتاً» الهی و صبور است؛ لیکن «طبیعتاً» هلوع و جزوع است. نماز، مانع هلع و جَزَع است و صبر را تثبیت و انسان جزوع را صبور می‌کند: (إِنَّ الْانسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَإِذَا مَسَّهُ الخَيرُ مَنُوعًا * إِلَّا الْمُصَلِّين؛^۵ به یقین،