موقّتی بودن سختی‌ها توجّه شود، توان تحمل انسان افزایش می‌یابد و سختی‌ها تحمّل‌پذیر می‌شوند.^۱

با توجّه به آنچه بيان شد، مسئله «انتظار گشایش»، معنا می‌يابد؛ زیرا لازمه ناپایدار دانستن سختی، انتظار گشایش و پایان یافتن سختی است. انتظار فرج در کارها و امید به آسانی و آسودگی پس از دشواری و ناراحتی، نقش بسيار مهمی در اميدواری انسان‌ها دارد. كسی كه سختی‌ها را پايان‌ناپذير بداند، نااميد می‌گردد و نااميدی، عامل بسيار مهمی در افزايش تنيدگی است؛ امّا در صورت توجّه به اصل پایان‌پذیری سختی، انتظار گشايش، شكل می‌گيرد و همين امر، از شدّت تنيدگی و فشار روانی می‌کاهد.

کاربردها

در این جا به سه موقعیت دشوار که با تأکید بر اصل پایان‌پذیری سختی از فشار آن کاسته شده است، اشاره می‌شود.

یک. رسالت الهی

در سوره مبارک شرح، تمام شدن سختی‌های امر رسالت، در قالب یک سنّت همیشگی که «پس از هر سختی، آسانی خواهد آمد»، دو مرتبه تکرار شده است:

(فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً * إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً.^۲

به یقین، با سختی، آسانی است. مسلّماً با سختی، آسانی است).

الف و لام در «العسر» الف و لام جنس است. یعنی جنس عُسر (سختی)، این طور است که به دنبالش یُسر (آسانی) می‌آید. منظور از «مع» در این جا واقع شدن آسانی به دنبال سختی است، نه این‌که آسانی و سختی در زمان واحد تحقّق یابند.^۳ این آیات به عنوان دلیلی هستند برای برداشتن سختی و سنگینیِ رسالت پیامبر صلی الله علیه و اله که در همین سوره، بیان شده است؛^۴ چون رسالتی که خدای تعالی بر عهده ایشان گذاشت، سنگین‌ترین باری است که بر یک بشر تحمیل می‌شود. تکذیب دعوت وی از جانب مخالفان و اسخفاف ایشان نیز این دشواری را دوچندان می‌کرد. از این رو،

ای کسانی که ایمان آورده‏اید! خداوند، شما را به چیزی از شکار که در دسترس شما و نیزه‏های شما باشد خواهد آزمود، تا معلوم شود چه کسی با ایمان به غیب، از خدا می‏ترسد و هر کس بعد از آن تجاوز کند، مجازات دردناکی خواهد داشت).

تحمّل دشواریِ دوری از شکار حیوانات در حال احرام، به عنوان یکی از تکالیف الهی، با هشدار به این که قرار است که صید حیوانات، وسیله‌ای برای آزمون مؤمنان قرار گیرد، آسان می‌شود. چه بسا واقع شدن ناگهانی در چنین موقعیتی، درصد امکان تخلّف از این فرمان را بالا می‌بَرَد. از طرفی توجّه به آزمایش بودن این حکم، خود در تحمّل‌پذیر شدن آن تأثیرگذار است. بنا بر این، آیه یادشده به عنوان مقدّمه‌ای برای آیه بعد است که در آن صراحتاً حرمت شکار در حال احرام، بیان شده است.^۱

اینها نمونه‌های گوناگونی از کاربرد این روش بود که با اطلاع دادن از وقوع مشکلاتی در آینده، نگاه کسانی را که قرار بود با آنها رو‌به‌رو شوند، به زمان آینده معطوف ساخت و از این طریق، آنان را در حالت آماده‌باش قرار داد تا در هنگام گرفتار شدن به آن مشکلات، کم نیاورند.

۲. تقویت «فَرَج ـ ‌انتظاری»

مراد از این روش، توجّه به موقّتی بودن سختی‌ها و گشایش آنها در آینده است. توهّم پایداری و ماندگار بودن سختی، از عوامل تنیدگی و فشار روانی است. در مقابل، ناپایداری و موقّتی ارزیابی کردن آن، از عوامل کاهش فشار روانی و تقویت روحی است. وقتی مشکلی به وجود می‌آید، اگر تصوّر ما بر این باشد که این مشکل، ماندگار است و پایانی نخواهد داشت، برخلاف واقع، ذهن سختی را به زمانی كه فرا نرسيده و يا سختی در آن زمان، وجود نخواهد داشت، گسترش می‌دهد كه به گسترش تنيدگی و فشار روانی، می‌انجامد. سپس همين تنيدگی گسترش يافته، بر زمان حال نيز وارد می‌شود. به عبارت دیگر، هم ناخوشایندی را به آینده تعمیم می‌دهد و هم اندوه آن را در زمان حال جمع می‌کند؛ امّا اگر به اصل پایان‌پذیری و