آیه اول که اعلام برتر بودن مؤمنان در حالی است که آنها در ظاهر شکست خورده‌اند. پس منظور این است که پیروزی و شکست ظاهری، ملاک نیست؛ بلکه برتری در عقیده و تفکّر، اصل است.^۱

۴. تقویت با «تبدیل مرجع»

مراد از مرجع، نقطه بازگشت مشکل است که قصد آسیب رساندن به وی شده است. گاه در برخی مشکلات اجتماعی، طرّاحان، قصد آسیب رساندن به فرد خاصی را دارند. در این روش، با تبدیل و تغییر مرجع سختی از سختی‌دیده به شخص دیگر، بر توان تاب‌آوری فرد سختی‌دیده افزوده می‌شود. اگر به شخصی که از سخنان آزاردهنده مخالفانش نگران و اندوهناک شده است، گفته شود که هرچند تو مخاطب آنها هستی، امّا سخنان آنها به تو باز نمی‌گردد، بلکه بازگشت گفتارشان در حقیقت، به دیگری است، تحمّل شنیدن آن گفته‌ها برایش دشوار و زجرآور نخواهد بود. در این روش، به نوعی فرد از تیررس حملات و هجمه‌های هتّاکان، خارج می‌شود و دید او این گونه تغییر می‌کند که من مورد حمله نیستم. پس دیگر نگرانی ندارم. طبیعی است آسیب‌های فشار روانی، متوجّه کسی است که قرار است آن را تحمّل کند که در صورت مقابله صحیح، از آن آسیب‌ها در امان خواهد ماند. امّا اگر کسی اصلاً مواجه با فشار روانی نشود، آسیب روانی او را تهدید نمی‌کند تا بخواهد با آن به مقابله بپردازد. لذا اگر کسی که از سوی دیگران مورد تکذیب یا مورد اتّهام و استهزا واقع شده است، چنین تصوّری داشته باشد که مرجع این سخنان او نیست، فشاری را متحمّل نمی‌شود تا بخواهد با اتخاذ واکنش مثبت از آسیبش درامان بماند.

آیات ۳۳ تا ۳۶ سوره انعام، مجموعه آیاتی هستند که در مقام تسلیت و دلداری بخشیدن به پیامبر خدا صلی الله علیه و اله نازل شدند؛^۲ زیرا همان طور که از ابتدای این سوره بیان شده است، ایشان همواره در گفتگوهای منطقی و مبارزات فکری با مشرکان لجوج و سرسخت، با اعراض، تکذیب، استهزا، بهانه جویی و تهمت‌های آنان رو‌به‌رو

(فَلَا تَهِنُوا وَتَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَأَنتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَن يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ.^۱

پس هرگز سست نشوید و [دشمنان را] به صلح دعوت نکنید. و شما برتر هستید، و خداوند با شماست و چیزی از [ثواب] اعمالتان را کم نمی‏کند!).

این آیه مربوط به زمان بعد از واقعه «بدر» و قبل از نبرد «اُحد» است^۲ و در مقام آماده‌سازی مسلمانان جهت پیکار با دشمنان است. هر چند در این آیه، مثل آیه پیش برتریِ مجاهدان، مقیّد به ایمان نشده و به صورت عام بیان شده است؛ امّا با عنایت به آیات قبلش ـ که فرمان اطاعت از خدا و پیامبر آمده است ـ، می‌توان برتریِ آنها را هم مشروط به پیروی از دستور خدا برای جهاد با کافران دانست.^۳ یعنی اگر به امر خدا و پیامبرش عمل کنید و در جهاد با دشمنان شرکت نمایید، برتری حقیقی و حتی ظاهری از آن شماست.

بررسی آیات سه‌گانه یادشده، نشان می‌دهد که بیان برتری و اعتلای نامبردگان، این فواید را به دنبال خواهد داشت: یک. رفع نگرانی و هراس موسی علیه السلام؛ دو. دلداری و تسکین بخشی از مجاهدان جنگ «اُحُد» از صدمات و خسارات این نبرد؛ سه. آماده‌سازی و ترغیب مسلمانان برای پیکار با کفّار؛ چهار. جلوگیری از پیشنهاد معاهده صلح توسّط مسلمانان.

نکته پایانی این که گاه کلمه «علو» استعمال می‌شود، ولی لازمه آن، یعنی غلبه و پیروزی، اراده‌ می‌گردد.^۴ حال اگر مانند بسیاری از مفسّران، جملات خبری «أنتم الأعلون» و «أنت الأعلی» را در این آیات به معنای استقبال بگیریم و از آنها بشارت و وعده پیروزی را برداشت کنیم،^۵ در آن صورت، آیات فوق باید در بخش «تقویت نصرت‌ ـ ‌انتظاری» مطرح شوند. اما با بیانی که گذشت، می‌توان این جملات را در همان معنای خبری باقی گذاشت و از علو نیز، برتری معنوی را اراده نمود. بویژه در