موضوع بحث است. ریشه این فشار روانی به این پندار باز می‌گردد که انسان همواره باید پیروز و غالب باشد. این پندار برای افرادی که به خدا ایمان آورده و همواره به پیروزی دین حق بر باطل وعده داده شده‌اند و به یاری‌های الهی امیدوارند، شدیدتر خواهد بود. به این دلیل که فکر می‌کنند چون ایمان آورده‌اند، هرگز شکست نخواهند خورد و در واقع، ایمان به خدا و اسلام آوردن را علت تامّه‌ای برای غلبه بر دشمنان در این دنیا و بهره‌مندی از آمرزش و رحمت الهی در آخرت می‌دانند. لذا هنگامی که طعم شکست را می‌چشند، دچار یأس و نومیدی فراوان خواهند شد. به عبارت دیگر، انتظار آنان پیروزی و موفّقیت صد در صدی است که البته باید چنین انتظاری تعدیل گردد.

پس از نبرد سخت «اُحد»، بسیاری از مسلمانان به دلیل صدمات و جراحاتی که متحمل شده بودند، دچار نومیدی شدیدی شدند؛ زیرا آنها با توجّه به امدادهای ویژه‌ای که در جنگ «بدر» شامل حالشان شده بود، انتظار داشتند در تمامی نبردها از این امدادها برخوردار شوند و همیشه طرف پیروز مبارزه باشند؛ امّا پس از واقعه دردناک جنگ اُحُد و مشاهده صدمات شدیدی که به ایشان وارد شد، چنان روحیه خود را باختند که حتّی برخی از کسانی که ایمان ضعیف‌تری داشتند، نسبت به وعده‌های الهی، مشکوک شدند.^۱ اما می‌بینیم برای تعدیل چنین انتظاری، در آیاتی که مربوط به تحلیل این شکست و در مقام از بین بردن پیامدهای منفی آن است، پس از نهی از سستی و اندوه، و پس از اشاره به تشابه دو جبهه در صدمات و جراحات، این پندار را تخطئه می‌کند و به یکی از سنّت‌های الهی که در طول تاریخ جریان داشته (یعنی سنت «مداوله»)، اشاره می‌نماید تا مسلمانان به خود مغرور نشوند و خود را تافته‌ای جدا بافته از دیگران ندانند:

(إِن يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُ وَتِلْكَ الأيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ....^۲

روزی بندگان‏ خداست، ثانیاً آنچه در راه خدا انفاق شود، عوض خواهد داشت:

(قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ.^۱

بگو: پروردگارم روزی را برای هر كس بخواهد وسعت می‏بخشد، و برای هر كس بخواهد تنگ [و محدود] می‏سازد و هر چيزی را [در راه او] انفاق كنيد، عوض آن را می‏دهد و او بهترين روزی‏دهندگان است!).

وعده خداوند به قرار دادن جايگزين برای مال انفاق شده و نيز يادآوری اين‏كه او بهترين روزی‏دهنده‏هاست، دربردارنده نوعی تشويق به انفاق و موجب آسان شدن سختی آن خواهد بود. افزون بر جبران سرمايه انفاق شده، در آياتی که از قرض دادن به خداوند سخن به ميان آمده است^۲ ـ كه به نظر مفسّران،‏^۳ تعبيری كنايی و لطيف از انفاق و صدقه دادن است ـ، از بازگشت چند برابر آن به انفاقگر خبر داده است. همچنین از آیاتی که با تعبیر ‏«یُوَفَّ إلَیکُم»، از بازگشت بدون کم و کاست مال انفاق شده خبر می‌دهد،^۴ آسان شدن انفاق در پرتو توجّه به جبران آن، قابل برداشت است.

با عنایت به این گونه آیات، می‌توان نتیجه گرفت که بیان موارد جایگزین در ناکامی‌ها و دشواری‌های کنونی، مانع از پندار هدر رفتن تلاش‌های شخص و آسان شدن سختی‌های پیش‌رو می‌گردد.

ب ـ نتیجه جهاد

جهاد و حضور در میدان جنگ به دلیل آن که دارای سختی‌ها و رنج‌های فراوانی است، خود از عوامل فشار روانی به شمار می‌رود. این سختی‌ها در این جا مورد بحث نیست؛ بلکه فشار روانیِ حاصل از شکست و فقدان پیروزی در میدان جنگ،