از دنیا خواهند رفت. تو هم هنوز جوان هستی و فرزندان دیگری خواهی داشت. بنا بر این زیاد بی‌تابی مکن». مسلّماً فانی بودن دار دنیا، یا جوان بودن شخص، مطلبی نیست که بر او مخفی باشد؛ تنها برای یادآوری به او گفته می‌شود.^۱

سه. سابقه‌داشتن گم‌راهی

یکی دیگر از راه‌هایی که موجب هماهنگ شدن نتیجه مورد انتظار از تبلیغ و نتیجه به دست آمده در خارج خواهد شد، توجّه به این واقعیت است که در طول تاریخ، افراد بسیاری بوده‌اند که تبلیغ مبلّغان در مورد آنها نتیجه نداده است و همیشه در گم‌راهی به سر برده‌اند. توجّه به این واقعیت، موجب می‌شود هنگام پیش‌بینی نتیجه کار، واقعیت را در نظر بگیرد و متناسب با حال این گونه افراد، نتیجه را ارزیابی کند. ثمره چنین ارزیابی‌ای است که تنها برای تحقّق اهدافی تلاش خواهد کرد که با واقعیت مطابقت دارد، نه آن اهداف خیالی و فراتر از واقعیت. به همین جهت است که خداوند متعال برای تقویت روحیه پیامبر صلی الله علیه و اله و پیروان ایشان، توجّه آنها را به سابقه‌دار بودن خودداریِ بیشتر افراد از پذیرش فرستادگان الهی و کتاب‌های آسمانی، جلب می‌کند^۲ و می‌فرماید:

(وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ أَکثَرُ الْأَوَّلِینَ.^۳

و قبل از آنها بیشتر پیشینیان [نیز] گم‌راه شدند!).

در این آیه ـ که با «لام» قسم و حرف «قد» تأکید شده است ـ با یادآوری گم‌راهیِ اکثریت امّت‌های گذشته و این‌که تنها مشرکان مکّه نیستند که به تقلید نیاکانشان در گم‌راهی ژرفی گرفتارند، بلکه پیش از آنها نیز بیشتر اقوام گذشته به چنین سرنوشتی گرفتار شدند، و مؤمنانِ آنها در برابر گم‌راهانشان اندک بودند، پیامبر صلی الله علیه و اله و مؤمنان اندک نخستین در آن زمان را ـ که از هر سو در محاصره دشمن بودند ـ دلداری می‌دهد.^۴ آن گاه به عنوان شاهد، داستان‌هایی از پیامبران پیشین مانند: نوح، ابراهیم، موسی، هارون، الیاس، لوط و یونس علیهم السّلام می‌آورد.^۵

آنان را به خاطر پاره‌ای از گناهانشان مجازات کند و بسیاری از مردم فاسق‌اند).

در آیه یادشده، این معنا تذکّر داده شده است که خداوند متعال، اعراض کنندگان از پذیرفتن حق را به جرم فسقشان گمراه می‌کند و دل‌های آنان را از راه مستقیم، به بیراهه می‌کشاند و با سلب توفیق و استدراج، می‌خواهد آنها را به خاطر بعضی از گناهانشان مجازات کند؛ مجازات محروم ماندن از احکام عادلانه و سرگردان شدن در بیراهه‌های زندگی تا از ساحت دین مقدسش دورشان سازد. خدای تعالی با تعلیم^۱ چنین حقیقتی به پیامبر گرامی‌اش او را تسلیت و آرامش بخشیده است و از این‌که مردم از پذیرفتن دعوت حقّه آن جناب استنکاف می‌نمودند، دلداری‌اش داده است.^۲

از مجموع این آیات می‌توان این مطلب را برداشت نمود که: خدای تعالی به پیامبر مکرّمش ـ که نگران حال مردم بود و مایل بود همه انسان‌ها ایمان بیاورند و به عبارتی، انتظار موفّقیت صد در صدی را داشت ـ، دلداری داده و گویا چنین فرموده است: از عدم ایمان گروهی از آنان دلگیر و ناراحت مباش؛ چرا که خدا مصلحت ندیده است که ایمان بیاورند. پس حتّی دلسوزی تو با این‌که «رحمة للعالمین» هستی، نمی‌تواند آنان را از عذاب، رهایی بخشد. این، لازمه اصل آزادیِ اراده و اختیار است که گروهی مؤمن و گروهی بی‌ایمان باشند.^۳ پس دیگر نباید منتظر هدایت و نجات همه افراد بود. خدا دنیا را دار تکلیف قرار داده و سنّت او بر این جاری است که انسان از روی آزادی و اراده خود، ایمان بیاورد و اجباری در کار نباشد که اگر اجبار بود، دیگر فضیلت و امتیاز کسانی که با میل خود ایمان می‌آورند، مشخص نمی‌شد و ثواب و عِقاب در برابر کارهای مردم از بین می‌رفت.

شکّی نیست که پیامبر صلی الله علیه و اله از این حقایق، با خبر بود؛ امّا خداوند اینها را به عنوان یادآوری و دلداری برای پیامبرش بازگو می‌کند. درست مانند این است که ما به کسی که فرزندش را از دست داده است بگوییم: «غم مخور دنیا دار فنا است؛ همه