ما لَقيتُ رَجُلاً إلاّ أعانَني عَلى نَفسِهِ. ^۱ كسى را نديدم، جز آن كه مرا بر خود، يارى داد .
يكى ديگر از راه هاى تقويت بنيه معنوى، ترسيم بس گوياى فرجام شوم دنيوى و اخروى تن زدن از نبرد با دشمن و فرار از صحنه جنگ، توسط على عليه السلام بود، كه از جمله روش هاى مقاوم سازى روانى مجاهدان در سياست هاى نظامى علوى است.
افزون بر آنچه ياد شد، امام بر اين نكته تأكيد مى كرد كه فرماندهان، هرگز آنچه از واقعيت وضع حاكم را كه تأثير سوء در روح و روان رزم آوران دارد، افشا نكنند. امام در هنگامه صفّين و در دشوارترين حالت هاى رويارويى، براى يكى از فرماندهان، وضع آينده درگيرى و فرجام آن را ترسيم مى كند و نشان مى دهد كه رويارويى آينده، چه سان سنگين، دشوار و از بين برنده نيروهاست؛ امّا تأكيد مى كند كه اين حقيقت، بايد در گنجينه سينه ات بماند و به گوش سپاه نرسد.

۴ . چاره انديشى نيرنگ آميز در جنگ

امام در دستيابى به پيروزى، تمام چاره انديشى هاىِ خردمندانه را معمول مى داشت. او كه پيش تر گفتيم در سياست كشوردارى، هرگز به «خدعه و نيرنگ» وَقعى نمى نهاد و در سياست مديريتى، هرگز از آن بهره نمى جست، در نبردها از آن بهره مى گرفت و در اين باره تأكيد مى كرد كه:
كُن فِي الحَربِ بِحيلَتِكَ أوثَقَ مِنك بِشِدَّتِكَ . ^۲ در نبرد، بر نيرنگ و حيله ات بيشتر اعتماد كن تا بر توان و نيرويت .
و اين، از جمله تفاوت هاى سياست هاى علوى و اُموى است.
آموزه هاى امام عليه السلام و موارد عينى اين موضوع نيز نشان دهنده آن است كه «خدعه»

ستيغ فصاحت، چنان زودگذرى و ناهنجارى زندگى دنيوى را تصوير مى كرد و در برابر آن، والايى و عظمت آخرت را بيان مى كرد كه گاه، تأثير آن در نيروها تا زمان هايى طولانى بر جاى مى ماند؛ و چنين است كه در بسيارى از آنان، سر از پا نشناختن ، ايثارگرى، رزم آورى، بُرنادلى و شورآفرينى، آميزه زندگى شان ، و استوار گامى، شكن ناپذيرى و رويارويى دليرانه با دشمن، آميخته حركتشان بود.
ايجاد روحيه «شهادت طلبى» در ياران على عليه السلام كه بى گمان، در اثر خطابه ها و آموزه هاى والاىِ حضرت بود، شگفت آور است.
از جمله شيوه هاى شايان توجّه على عليه السلام در نبرد، توجّه به نقش «تلقين» است كه امام، براى افزون سازى نيروى معنوى مجاهدان، از آن بهره مى گرفت و آن را بدانها توصيه مى كرد. امام، درباره تجربه شخصى خود به فرزندش محمّد بن حنفيه مى گويد:
إنَّني لَم ألقِ أحَدا إلاّ حَدَّثَتني نَفسي بِقَتلِهِ ، فَحَدِّث نَفسَكَ بِعَونِ اللّهِ بِظُهوركَ عَلَيهِم . ^۱ من با كسى [ در جنگ] رو در رو نشدم ، جز آن كه به خودم كُشتن او را تلقين مى كردم . پس پيروزى بر آنان را با كمك الهى، به خود تلقين كن .
از سوى ديگر، امام نشان مى دهد كه تلقين ضعف و هراس و توانمندى حريف، از جمله موجبات درهم ريختگى صفوف و شكست از حريف است. از امام سؤال كردند:
بِأَيِّ شَيءٍ غَلَبتَ الأَقرانَ؟ چگونه بر هماوردان، پيروز گشتى؟
در پاسخ فرمود: