۱ . اهتمام به آموزش هاىِ رزمى و سازماندهى سپاه

گفتيم كه امام على عليه السلام ، رزم آورترينِ رزم آوران صحنه هاى نبرد بود. او كه عمرى دراز را در صحنه هاى جهاد سپرى كرده بود، بى گمان، بيشترين و كارآمدترين تجربه ها را در اختيار داشت. افزون بر اين، او به لحاظ شجاعت، دليرى و بُرنادلى و آگاهى به گونه هاى نبرد، بى نظير بود. امام، شخصا سپاهيان خود را آموزش مى داد و پيش از آغاز نبرد، ضمن سازماندهى نيروها وآرايش رزم آوران، نكات مهم آموزشى را تكرار مى كرد. هنگامى كه شبيخون هاى معاويه فزونى گرفت و مخالفان، او را به ناآشنايى با فنون جنگى متّهم كردند، امام، ضمن گلايه از برخى يارانش فرمود:
وأفسَدتم عَلَيَّ رَأيي بِالعِصيانِ والخِذلانِ حَتّى لَقَد قالَت قُرَيشٌ إنَّ ابنَ أبي طالِبٍ رَجُلٌ شُجاعٌ ولكِن لاعِلمَ لَهُ بِالحَربِ . للّهِِ أبو هُم وهَل أحَدٌ مِنهُم أشَدُّ لَها مِراساً وأقدَمُ فيها مَقاماً مِنّي؟ لَقَد نَهَضتُ فيها وما بَلَغتُ العِشرينَ وها أنَا ذاقَد ذَرَّفتُ عَلَى السِّتّينَ . ولكِن لارَأىَ لِمَن لايُطاعُ . ^۱ با نافرمانى و سستى، كار را بر من تباه كرديد تا آن جا كه قريش مى گويد پسر ابوطالب، دلير است، امّا دانش جنگ ندارد . خدا پدرانشان را مزد دهد! كدام يك از آنان، بيشتر از من در ميدان جنگ بوده و بيشتر از من، نبرد و ميدان را آزموده؟ هنوز بيست سال نداشتم كه پا در معركه گذاشتم و اكنون، ساليان عمرم از شصت، فزون است؛ اما آن را كه فرمان نبرند، سررشته كار از دستش بيرون است .
على عليه السلام ، در آموزش هاىِ نظامى رزمندگان، از تأكيد بر ريزترين نكات آموزشى نيزغفلت نمى ورزيد، مانند اين كه: نيروها از اسلحه خود جدا نشوند؛ ازفرصت هاى مناسب در ضربه زدن به دشمن، بيشترين بهره را برگيرند؛ به چهره دشمن، خيره نشوند؛ كثرت نيروهاىِ دشمن، در دل هايشان هراس نيافريند؛ و اين كه اگر شكست خوردند، چه كنند و چگونه عقب نشينى تاكتيكى را معمول دارند؛ و...

تازيانه بيشتر به مجرمى نواخته است، او را با سه تازيانه قصاص كرد. ^۱

۶ . مدارا با مخالفان سياسى

امام، با مخالفان سياسى نيز هرگز با خشونت رفتار نمى كرد. مدارا در سياست علوى، اصلى بود خدشه ناپذير. اين مدارا تا مرز توطئه آفرينى مخالفان، پيش مى رفت. على عليه السلام بر اين باور بود كه مدارا با مخالفان، از تندى آنان مى كاهد و زمينه هاى صحنه آفرينى و جوسازى را از آنان مى ستاند. بر اين اساس بود كه تا خوارج به قتلْ دست نيازيدند و امنيت جامعه را به جد به خطر نيفكندند، با آنان برخورد نكرد، دشنام هاى آنان را تحمّل كرد و حتى حقوق آنان را از بيت المال، قطع نكرد. برخورد امام، با توطئه گران عليه امنيت داخلى، به تناسب حدّ و حدود توطئه آنان و نقشى بود كه در توطئه داشتند. گاه آنان را تبعيد مى كرد و ديگر گاه، به زندان مى افكند و در نهايت، چون هيچ گونه چاره انديشى اى كارساز نبود، با برخورد نظامى، مشكل را حل مى كرد.

هفت ـ سياست هاى نظامى

امام على عليه السلام ، رزم آورى شجاع بود و بى باك. هماوردجويى او در ميدان هاى نبرد، و فرازمندى او در نبردها، شهره تاريخ است. افزون بر اين، او فرماندهى بود تيزنگر، مدبّر و حزم انديش.
اين كه حكومت امام على عليه السلام با وجود كوتاهى، يكسر به جنگ و نبرد داخلى با توطئه گران گذشت، بسى تأسّف آور است؛ امّا سيره او در اين نبردها سرشار است از آموزه هاى نظامى و نگرش انسانى، و آكنده از كرامت در جنگ و نبرد، و بسى درس آموز و بيدارگر. سياست هاى على عليه السلام را در نبرد، بدين سان مى توان گزارش كرد: