عاص و وليد بن عقبه ، از بيعت با على عليه السلام تن زده اند . ^۱ درباره روى برگرداندن اينان از بيعت با امام ، دو نظر وجود دارد : يكى اين كه آنان واقعاً با بيعت با امام ، مخالف بودند و بيعت نكردند . نظر دوم اين كه آنان با اصل بيعت ، مخالف نبودند و آنچه در متون درباره روى برگرداندن آنان از بيعت با امام آمده ، به معناى همراهى نكردن آنان با على عليه السلام در جنگ هاى داخلى است .
حاكم نيشابورى ، پس از ذكر اخبارى كه درباره بيعت مردم با امام آمده ، مى گويد :
أمّا قَولُ مَن زَعَمَ أَنَّ عَبدَاللّهِ بنَ عُمَرَ وأبامَسعودٍ الأَنصارِيَّ وسَعدَ بنَ أبي وَقّاصٍ وأبا موسَى الأَشعَرِيَّ ومُحَمَّدَ بنَ مُسلِمَةَ الأَنصارِيَّ و اُسامَةَ بنَ زَيدٍ ، قَعَدوا عَن بَيعَتِهِ ؛ فَإِنَّ هذا قَولُ مَن يَجحَدُ حَقيقَةَ تِلكَ الأَحوالِ .
سخن كسانى كه گمان مى برند كه عبداللّه بن عمر ، ابو مسعود انصارى ، سعد بن ابى وقّاص، ابو موسى اشعرى، محمّد بن مسلمه انصارى و اسامة بن زيد، از بيعت با على عليه السلام سر باز زدند، در حقيقتْ ناديده انگاشتن واقعيت هاست.
و در ادامه ، توضيح مى دهد كه آنان با امامْ بيعت كردند ؛ امّا به دلايلى از همراهى با او در جنگ ، خوددارى نمودند و خوددارى آنان از شركت در جنگ ، موجب شد كه برخى تصوّر كنند كه آنان با اين بيعت ، مخالف بوده اند . ^۲
ابن ابى الحديد معتزلى نيز همين نظر را پذيرفته و در شرح نهج البلاغة ، آن را به معتزله نسبت داده است . ^۳
با تأمّل در اسناد اين باب ، روشن مى شود كه اكثر كسانى كه به عنوان متخلّف از بيعت با امام شناخته شده اند ، با امام عليه السلام بيعت كرده بودند ؛ امّا بيعت شمارى از آنان ، مانند : عبداللّه بن عمر و سعد بن ابى وقّاص ، به معناى وفادارى به رهبرىِ امام نبود ؛

بود ، كه كتاب خداوند ، به ايمانش و پيامبر، او را به بهشت رضوان ، گواهى دادند . او كسى است كه فضيلت ها را به كمال رسانيد و هيچ كس از گذشتگان و آيندگان ، در سابقه ، دانش و برترى اش ترديد نكرد .
آن گاه، عقبة بن عمرو برخاست و گفت : كيست كه [ افتخار ]بيعت عقبه و رضوان را داشته باشد ؛ پيشوايى باشد هدايتگر كه از ستمش هراس نباشد ، ودانشمندى كه از نادانى اش واهمه اى نباشد؟ ^۱

ر . ك : دانشنامه امير المؤمنين : ج ۸ ، ص ۳۰۹ (خزيمة بن ثابت انصارى) و ص ۳۱۳ (حذيفة بن يمان) . و ص ۴۱۲ (احمد بن حنبل) .

۱ / ۹

روى برگردانندگان از بيعت با امام

بيعت با على عليه السلام فراگير بود . در اين پيمان شكوهمند ، تمام مهاجران و انصار ^۲ و همه كسانى كه در آن روز در مدينه بودند ، شركت جستند و از سرِ اختيار و با آزادى بيعت كردند . پس از آن ، مردم مكّه ، كوفه و حجاز نيز بيعت كردند . ^۳
امام على عليه السلام ، صراحتاً بيعت خود را عام و فراگير دانسته است ، ^۴ همان گونه كه بسيارى از مصادر تاريخى ، بر اجتماع مهاجران و انصار ، براى بيعت با امام ، تصريح كرده اند . ^۵ دربرخى از منابع تاريخى ، گزارش هايى آمده است كه نشان مى دهد كسانى چون : عبداللّه بن عمر ، سعد بن ابى وقّاص ، محمّد بن مسلمه ، اسامة بن زيد ، حسّان بن ثابت ، كعب بن مالك ، عبداللّه بن سلاّم ، مروان بن حكم ، سعيد بن