ب. علّت شناسى حسادت

گروهى تصوّر مى كنند كه صفاتى همانند حسادت ، جزو ابعاد فطرى و غريزى انسان هستند و از اين رو ، همه افراد را در بر مى گيرند ، چنان كه از بعضى احاديث هم مى توان شاهد آورد ^۱ كه هيچ انسانى از حسد مصون نيست ^۲ . البته خداى متعال ، مؤمن را تا وقتى كه حسد خويش را اظهار ننموده و به انگيزه آن، مرتكب كارى نشده و عملاً تجاوزى نكرده باشد، مؤاخذه نمى كند. از ابو عبد اللّه عليه السلام روايت شده است كه:
ثَلاثَةٌ لَمْ يَنْجُ مِنْها نَبىٌّ فَمَنْ دُونَهُ : التَّفَكُرُ فِى الْوَسْوَسَةِ فِى الْخَلْقِ والطّيَرَةُ وَالْحَسَدُ ، إلاّ أَنَّ الْمُؤْمِنَ لا يَسْتَعْمِلُ حَسَدَهُ . ^۳ سه چيز است كه هيچ پيامبر و پايين تر از اويى از آن رهايى نيافتند : انديشيدن براى وسوسه كردن مردم، و فال بد زدن، و حسد ورزيدن، جز آن كه مؤمن به حسد خود، كار نمى كند.
بعضى ديگر بر اين باورند كه گروهى از انسان ها و نه همه آنها، داراى صفت حسد هستند. اينان در تأييد سخن خود ، به اين حقيقت استشهاد مى نمايند كه اين حالت، از همان ابتدا در كودكان وجود دارد و در رفتار آنها ظهور و بروز مى كند تا آن جا كه حتّى كودكان شيرخوار نيز احساس حسادت دارند. پس نمى توان گفت كه اين گونه صفات، از راه تربيت نادرست اجتماعى در آنها به وجود آمده و عامل خارجى دارند. ^۴ استاد مصباح يزدى در كتاب اخلاق در قرآن مى گويد:

«لَئِن شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ ؛ اگر شكر كنيد ، [ نعمت خود را ] بر شما خواهم افزود » ^۱ نيز همين باشد. نيز بر همين اساس است كه دوستدار علم ، بيشتر به دنبال علم مى رود و بيشتر قدر آن را مى شناسد و شكر آن را به جاى مى آورد. بايد توجّه داشت كه اين احاديث، هرگز انسان را از نگاه كردن به افراد برتر از خود، با اين اميد كه در امور مشروع به حدّ آنان برسد، منع نمى كنند ؛ بلكه فقط انسان را از كوچك شمردن نعمت هايى كه نزد اوست، بر حذر مى دارند . اگر نگاه انسان هميشه همراه با تفكّر، تعقّل و تدبّر باشد ـ چنان كه پيش تر نيز تذكّر داديم ـ انسان مى تواند از اين فرايند در جهت كمال و رشد خود سود ببرد و هيچ گونه ضررى نيز نبيند. مهم، رشد فهم و افزايش شناخت و درك آدمى است.

زندگى در محيط هاى كوچك

يكى از عواملى كه موجب بروز حسادت در انسان مى شود، زندگى در محيط هاى كوچك است. در اين گونه محيط ها منافع و منابع، محدودند و از آن جا كه افراد در اين گونه محيط ها از يكديگر شناخت دارند و همديگر را هم سطح و كفو خود مى دانند، به نوعى در حال رقابت با يكديگرند. ^۲ در نتيجه تزاحم براى بقا بر سر چيزهاى حتّى بى ارزش به شدّت برقرار است. از اين جهت امام على عليه السلام فرموده است :
عَلَيْكُمْ بِالَّسوادِ الأَْعْظَمِ . ^۳ به محيط هاى بزرگ برويد.
اين دستور، بدان جهت است كه در اين گونه محيط ها منابع، بى شمارند و افراد، كمتر همديگر را مى شناسند. در نتيجه تكافؤ و رقابت و تزاحم، كمتر است و زمينه كمترى جهت بروز يا شدّت يافتن حسادت وجود دارد