229
شناخت نامه حدیث - جلد اول

ديدن باشد؛ يعنى گاهى تلفّظ آن الفاظ، شبيه يكديگر است و گاهى شكل نوشتارى آنها. تصحيف لفظى، چه شنيدارى و چه ديدارى، ممكن است در سند يا متن روى دهد. پس تصحيف لفظى را با توجّه به علّت تصحيف، به «شنيدارى» و «ديدارى» و هر كدام را با توجّه به مكان وقوع تصحيف، به «سندى» و «متنى» تقسيم مى‏كنند. ما اين دو را ادغام كرده، در نمونه‏هايى ارائه مى‏دهيم:

ـ تصحيف ديدارى

تصحيف ديدارى، هنگامى پديد مى‏آيد كه حرفى، شباهت نوشتارى با حرف ديگر داشته باشد و قابليت جا به جايى با يكديگر داشته باشند؛ مانند شباهت «خاء» و «حاء» در سند حديث زير و «تاء» و «ثاء» در متن آن كه «حسين الأحمسى» به «حسين الأخمسى» و «يميث» به «يميت» تبديل شده و در روايت، آمده است.

إنَّ الخُلقَ الحَسَنَ يَميثُ الخَطيئَةَ كَما تَميثُ الشَّمسُ الجَليدَ.۱

منش نيكو، خطا را نابود مى‏كند، به همان سان كه آفتاب، يخ را ذوب مى‏كند.

ـ تصحيف شنيدارى

دو كلمه، گذشته از اين كه تشابه نوشتارى داشته باشند يا نه، ممكن است تلفّظى نزديك به هم داشته باشند، يا هم وزن باشند و در نتيجه، با يكديگر اشتباه شوند؛ مانند تصحيف مشهور «عاصِم الأحوَل» به «واصِل الأحدَب» كه در وزن و تلفّظ، تشابه دارند، يا حديث «مَن استَغنَى بِعَقلِهِ زَلَّ»۲ كه مى‏تواند براى غير عرب، «ضَلَّ» و يا «ذَلَّ» نيز شنيده شود. اين گونه اشتباه‏ها، كمتر و تنها هنگامى رخ مى‏دهند كه راوى، حديث را به صورت شفاهى از ديگرى فرا گيرد.

1.. الكافى : ج ۲ ص ۱۰۰ ح ۷ . نيز ، ر . ك : الكافى چاپ دارالحديث : ج ۳ ص ۲۵۹ ح ۱۷۵۱ .

2.. الكافى : ج ۸ ص ۱۹ ح ۴ .


شناخت نامه حدیث - جلد اول
228

سقط، قلب و تصحيف را پديد آورده‏اند و در مواردى هر چند اندك، چنان اضطراب و نابسامانى‏هايى در حديث پديد آورده‏اند كه آن را از اعتبار، ساقط كرده‏اند. دشوارتر، تحريف و جعل و دسّ و دست‏كارى سودجويانى است كه اغراض خود را به نام حديث، عرضه كردند. در ادامه برخى از اين آسيب‏ها با توضيحى مختصر و همراه نمونه‏اى آورده مى‏شوند:

۱. تصحيف

واژه «تصحيف»، به معناى «خطا كردن» و «مُصَحَّف»، به معناى «اشتباه نوشتارى» است.۱ «حديث مُصحِّف» نيز چنين تعريف شده است:

هو ما غُيّرَ بعضُ سَنَدِه أو مَتنِهِ بِما يشابِهُهُ أو يقرُبُ مِنهُ.۲

حديثى كه بخشى از سند يا متن آن، به چيزى شبيه آن يا نزديك به آن، تغيير كرده باشد.

اين تعريف، هر دو گونه تغيير عمدى و غير عمدى را در بر مى‏گيرد، امّا در اين‏جا مقصود ما از تصحيف، تغيير غير عمدى و بدون غرض فاسد كاتب يا راوى است. تصحيف در حديث، پديده‏اى شايع است و گاه حديث را به مشكل بدفهمى دچار مى‏كند.

گونه‏ها و نمونه‏ها

حديث مُصحَّف را با توجّه به نوع تصحيفى كه در آن رخ داده است، به «لفظى» و «معنوى» تقسيم مى‏كنند. تصحيف معنوى، گونه‏اى تحريف معنايى است و با بحث كنونى ما ارتباطى ندارد؛ امّا تصحيف لفظى، هنگامى رخ مى‏دهد كه الفاظ متن يا سند، به الفاظ ديگرى كه مشابه آنهايند، تغيير كنند. اين تشابه، ممكن است در شنيدن يا

1.. لسان العرب : ج ۹ ص ۱۸۷ . نيز ، ر . ك : القاموس المحيط : ج ۳ ص ۱۶۱ .

2.. مقباس الهداية : ج ۱ ص ۲۳۷ . نيز ، ر . ك : معجم مصطلحات الرجال و الدراية : ص ۱۶۱ .

  • نام منبع :
    شناخت نامه حدیث - جلد اول
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد محمدی ری شهری با همکاری جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    3
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 1361
صفحه از 501
پرینت  ارسال به