( ۴ )

جامعه‏شناسى كوفه‏

در ارزيابى سفر امام حسين عليه السلام به كوفه و نهضت كوفيان ، افزون بر آنچه گذشت ، جامعه‏شناسى كوفه را نيز بايد بررسى كرد . كوفه آن روزگار، از زواياى گوناگون ، قابل ارزيابى است؛ چرا كه شهرى متنوّع و چند گونه بوده است :

يك . جامعه كوفه از نظر نژادى‏^۱

جامعه كوفه را از نظر نژادى ، مى‏توان به دو بخش عرب و غيرعرب، تقسيم كرد . بيشتر مردم عربِ ساكن كوفه ، قبايلى بودند كه با آغاز فتوحات اسلامى در ايران ، از شبه جزيره عربستان، به قصد شركت در جنگ ، به سمت عراق، كوچ كردند و سرانجام، پس از پايان فتوحات ، در كوفه و بصره، مسكن گزيدند .
بخش ديگرى از عرب‏هاى ساكن كوفه را قبايلى مانند بنى تَغلِب تشكيل مى‏دادند كه پيش از اسلام ، در عراق، سكونت گزيده بودند و پيوسته با ايرانيان در جنگ بودند . اينان، با آغاز فتوحات اسلامى ، به مسلمانان پيوستند و آنها را در فتوحات ، يارى دادند . سپس بخشى از آنها در شهرهاى تازه تأسيس اسلامى ، سُكنا يافتند .
مردمان غير عرب كوفه - كه اندكى از جمعيّت آن را تشكيل مى‏دادند - ، شامل گروه‏هايى همچون مَوالى ،^۲ سُريانى‏ها^۳ و نَبْطى‏ها^۴ بودند .

اكنون بايد ديد كه: چرا در فرصت كوتاهى پس از آمدن ابن زياد به كوفه ، به طور كلّى، ورق برگشت و فضاى عمومى كوفه ، در جهت خواستِ حكومت يزيد قرار گرفت؟ به سخن ديگر ، جامعه كوفه در كنار آن ويژگى‏هاى مثبت ، چه خصوصيّات ديگرى داشت كه يك روز، فضاى عمومى آن در جهت خواستِ امام حسين عليه السلام بود و روز ديگر، در جهت خواست يزيد؟ و آيا اين رويكردِ مردم كوفه را مى‏توان به حساب شيعيان گذاشت؟
براى پاسخ دادن به اين پرسش‏ها ، جامعه‏شناسى و روان‏شناسى مردم كوفه و شناخت نظام ادارى و اقتصادى حاكم بر اين شهر ، ضرورى است . در بخش‏هاى آينده ، به تبيين اين مسائل خواهيم پرداخت و پس از آن ، مهم‏ترين عوامل شكست نهضت كوفه را بررسى خواهيم كرد .