در ميان نيست :
۱ . چنان كه گذشت ، شهادت ، مقصود و هدف امام حسين عليه السلام نبوده است ، گر چه مقصد ايشان بوده است . آنان كه شهادت‏طلبى را هدف امام عليه السلام دانسته‏اند ، از يك سو ، ميان مقصد و مقصود ، خَلط كرده‏اند و از ديگر سو، سخنان، خطابه‏ها و نامه‏هاى ايشان را ناديده انگاشته‏اند. امام عليه السلام ، در مجموعه ياد شده ، بر اهدافى غير از شهادت‏طلبى ، تأكيد فرموده است .
۲ . قائلان به نظريه «تشكيل حكومت» ، جنبه آگاهى امام عليه السلام از شهادت را كم‏رنگ ديده‏اند - اگر نگوييم كه ناديده گرفته‏اند - ، با اين كه احاديث متواترى بر آن ، دلالت دارند. از سوى ديگر ، منبع استخراج اين نظريه ، سخنان ، خطابه‏ها و نامه‏هاى امام حسين عليه السلام و نماينده فرستادن ايشان به كوفه و بيعت گرفتن آن نماينده (مسلم) براى ايشان و اعلام تعهّد ايشان به آن بيعت و مصادره كاروان تجارتى يزيد است. در مجموعه گفته‏ها و نوشته‏هاى امام عليه السلام، آنچه ديده مى‏شود ، يارى خواستن براى امر به معروف و نهى از منكر ، اصلاح امور امّت و احياى سنّت پيامبر صلى اللَّه عليه و آله است، كه به صراحت ، بر تشكيل حكومت به وسيله امام عليه السلام دلالت ندارند ، مگر آن كه اينها را ملازم با تشكيل حكومت بدانيم. آرى! در برخى متون ، امام عليه السلام آن گاه كه از بيعت با يزيد ، امتناع مى‏ورزد ، بر لياقت نداشتن يزيد براى خلافت و سزاوارتر بودن خود به اين امر ، تأكيد مى‏فرمايد.
از جهت ديگر ، تعبير «خروج» در سخنان امام حسين عليه السلام ، به معناى قيام نيست ؛ بلكه در تمام موارد ، به معناى بيرون رفتن از مدينه است ، هر چند كه گاه به غلط ، به قيام ، تعبير شده است .
۳ . نظريه «حفظ جان» ، هيچ شاهد كلامى و تاريخى‏اى ندارد و از اين رو ، قابل طرح نيست ، ضمن اين كه با شئون امامت ، سازگار نيست.
۴ . در باره «نظريه جمع» ، آنچه در بند اوّل و دوم آورديم ، قابل بازگويى است ، ضمن اين كه در اين نظريه نيز ، مانند سه نظريه نخست ، برخى از وجوه اين حادثه ، ناديده انگاشته شده كه در مباحث آينده ، بدانها خواهيم پرداخت.

چهار. اهداف چند لايه قيام امام حسين عليه السلام‏

براى تبيين «نظريه هدفمندى چند لايه» ، با اعتقاد و باور به اين كه «امام حسين عليه السلام از

نيز بر تشكيل حكومت ، دلالت دارند .
اين دو حقيقتِ كلامى و تاريخى ، اين گروه را وا داشته است تا به گونه‏اى به سازش و توافق ميان اين دو نظريه ، اهتمام ورزند و در نتيجه ، چهار صورت و چهار رأى، در اين زمينه ، شكل گرفته است :

الف - مرحله‏اى كردن قصد

از برخى نوشته‏هاى استاد مطهّرى بر مى‏آيد كه وى ، هدف امام حسين عليه السلام را «مرحله‏اى» مى‏داند كه در مرحله نخست ، قصد تشكيل حكومت داشت ؛ ولى پس از رسيدن خبر كشته شدن مسلم به امام عليه السلام ، قصد او شهادت بود .^۱

ب - قصد مستقيم و غير مستقيم‏

علّامه سيّد مرتضى عسكرى ، در مقدّمه مرآة العقول - كه بعدها با عنوان معالم المَدرسَتَين منتشر شد - ، بر اين عقيده است كه امام حسين عليه السلام ، قصد شهادت كرد ؛ امّا مى‏خواست كه مردم عليه حكومت يزيد ، قيام مسلحانه كنند .^۲

ج - تشكيل حكومت ، با علم به شهادت‏

آية اللَّه رضا استادى مى‏نويسد :
ما نمى‏گوييم امام عليه السلام به قصد كشته شدن رفت ؛ بلكه مى‏گوييم با علمِ به اين كه كشته مى‏شود ، رفت ؛ امّا على الظاهر ، طبق دعوت اهل كوفه براى تشكيلِ حكومت رفت ^۳ .

چند نكته‏

اينك ، پس از گزارش نظريه‏ها ، به اجمال ، برخى پرسش‏ها و ابهام‏ها و نقدهاى وارد شده بر آنها را بيان مى‏كنيم و تأكيد مى‏كنيم كه قصد تفصيل و بررسى همه‏جانبه