ب - پى‏ريزى اركان عزادارى (روزگار امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام)

ب / ۱ . روزگار امام باقر عليه السلام‏

روزگار امام باقر عليه السلام از جهاتى با روزگار امام زين العابدين عليه السلام متفاوت است . از يك سو، بيدارگرى‏ها و جريان‏آفرينى‏هاى امام چهارم عليه السلام و روشنگرى‏هاى ياران ايشان ، فضاى فكرى و سياسى جامعه را تا حدودى دگرگون كرده بود و از سوى ديگر ، رهايى عراق از سلطه اُمَويان در يك دوره ده ساله پس از عاشورا، زمينه را براى عزادارى سيّد الشهدا عليه السلام آماده‏تر ساخته بود .
امام باقر عليه السلام با توجّه به آنچه گذشته و آنچه به وجود آمده بود ، از موقعيت اجتماعى والايى برخوردار شده و مرجعيت علمى - دينى يافته بود ، چنان كه مردمِ بسيارى به ايشان مراجعه مى‏كردند . از اين رو ، شعاع وجودى و نفوذ كلام آن بزرگوار ، از پدر گرامى‏شان فزون‏تر بود . امام باقر عليه السلام نيز از اين همه ، به طرق گوناگون در جهت آيينى كردن عزادارى امام حسين عليه السلام و تبديل آن به جريانى در بستر تاريخ ، سود جُست ، از جمله با : بيان گفتار امام زين العابدين عليه السلام به عنوان شاهد جريان كربلا در فضيلت گريستن بر امام حسين عليه السلام ، تشكيل مجالس سوگوارى در منزل خود ، تشويق مرثيه‏سرايان بر پرداختن به ابعاد اين فاجعه در قالب سروده‏ها و خواندن رثا، ترغيب شيعيان به تشكيل مجالس عزا در خانه‏هايشان با رعايت احتياط جهت در امان ماندن از برخورد حاكمان . توجّه به ادبيّات و شعر متعهّد در جاودانه‏سازى جريان كربلا و براى نخستين بار ، مطرح كردن تعطيلى روز عاشورا و در نهايت ، تأكيد بر اين نكته كه عزادارى سيّد الشهدا ، در دنيا به دين آنها يارى مى‏رساند و در روزگار واپسين ، آنها را با امام حسين عليه السلام و پيامبر صلى اللَّه عليه و آله‏همجوار مى‏گردانَد .

ب / ۲ . روزگار امام صادق عليه السلام‏

هنگامى كه امام صادق عليه السلام امامت شيعيان را در دست گرفت ، نيم قرن از حادثه جانسوز كربلا گذشته بود . در آن روزگار ، به جهات سياسى، فرهنگى و اعتقادى ، جامعه

مرحله دوم : برپايى سوگوارى به گونه آيينى مذهبى از سوى ائمّه عليهم السلام‏

سوگوارى بر ابا عبد اللَّه الحسين عليه السلام در اين مرحله ، چونان آيينى مذهبى ، چهره مى‏گيرد . اين فرآيند ، در سه مرحله ، شكل نهايى مى‏يابد:

الف - زمينه‏سازى (روزگار امام زين العابدين عليه السلام)

در اين مرحله ، زمينه‏سازى لازم براى شكل‏گيرى سنّت سوگوارى و آيين عزادارى انجام مى‏شود و بستر مناسبى براى به وجود آمدن آيينى مذهبى ، رقم مى‏خورد . امام زين العابدين عليه السلام را بايد نقش‏آفرين اصلى اين مرحله دانست .
گريه‏هاى امام عليه السلام گاه بسيار پرسش‏انگيز بود ، خصوصاً به هنگام نگاه كردن به آب و آماده شدن غذا . فراوانى و گستره گريه امام عليه السلام نيز چنان بود كه مردم ، به ايشان توصيه مى‏كردند كه براى حفظ سلامت خود ، كمتر گريه كند ؛ امّا امام عليه السلام با اشاره به عمق فاجعه كربلا و جايگاه اجتماعى و دينى چهره‏هاى به شهادت رسيده ، از يك سو گريه كردن بر آن عزيزان را امرى لازم و منطقى مى‏دانست و از سوى ديگر ، ديگران را نيز بِدان ، ترغيب و تشويق مى‏كرد .
ايشان ، براى شكل دادن بسترى هميشگى ، گريستن بر امام حسين عليه السلام و ياران شهيدش را مايه نجات از عذاب خدا و قرار گرفتن در دايره امن الهى و وارد شدن به بهشت دانست و خود نيز - افزون بر ادامه دادن سوگوارى تا مرگ عبيد اللَّه بن زياد و ديگر قاتلان شهيدان كربلا - تا پايان عمر ، از آن ، دست بر نداشت .