آنها نداشت، چه اینکه بعد از غیبت آخرین امام دیگر وحی قرآنی در تقابل مستقیم با ولایت امام قرار نداشت. علاوه بر این عالمانی از سنخ شیخ مفید با اقتباس از روش‌های معتزلی، دیگر نه به امام ملهم از جانب خداوند استناد می‌کردند، و نه منابع دانش‌های کلامی و فقهی را منحصر به قرآن و سنت می‌دانستند. از کسانی که مصمم‌تر از دیگران از این مشی دفاع می‌کرد شریف مرتضی (د. ۱۰۴۴م) از شاگردان شیخ مفید بود: از نظر او قرآن و سنت برای تشکیل اصول اسلام کافی نیستند، بلکه یک عقیده قبل از هر چیز می‌بایست مطابق معرفتی باشد که از عقل بشری برآید.^۱ ازآنجاکه او قرآن را مبنای اولیه براهین دینی نمی‌دانست، مشکلی در تأیید تمامیت متن عثمانی نداشت.^۲

با این وجود، موضع تعالیم امامیه نسبت به کلام عقلانی در طول تاریخ یکدست نبوده است، چه اینکه تا به امروز شخصیت‌هایی وجود داشته‌اند که این روش عقلانی را در پیش‌ نگرفته‌اند. بیش از همه باید توجه داشت که پذیرش اراده آزاد انسانی از یک سو، و تصور برگزیدگی امامان و پیروان ایشان از سوی دیگر، سرانجام نمی‌توانند با هم سازگار باشند. علاوه بر این، روشِ کلامِ عقلیِ مستقل در تضاد صریح با آموزه امامت است که می‌گوید امامان دارای حجیت و مُلهم از سوی خداوند هستند. هرچند که قرن‌ها مکتب عقل‌گرا در میان امامیه غلبه داشته، با این وجود همواره کسانی در میان ایشان بوده‌اند که نظام کلام و فقه خود را فقط و فقط بر ولایت امامان استوار کرده‌اند؛ و علی‌القاعده این گروه اغلب در تمامیت مصحف عثمانی تردید روا داشته‌اند.^۳

بنابر این در مقام جمع‌بندی می‌توان گفت:‌ هرچند که همواره کسانی از امامیه بوده و هستند که در اصالت و تمامیت مصحف موجود تردید کرده‌اند، از همان ابتدا اکثریت ایشان این قرآن را پذیرفته‌اند. با این حال خط فاصل میان «موافقان» و «مخالفانِ» مصحف موجود ربط مستقیمی به موضع اخباری یا عقل‌گرایی آنها ندارد. چنان‌که در مجموعه روایات کلینی، و حتی در نظام کلامی شیخ مفید، دیدیم ممکن است در خلال نوشتجات یک عالم هم تعابیر متناقضی یافت شود. منشأ تضادی که در پس این اظهارات جریان داشت عبارت است

عطاکرده است و مردم از این طریق می‌توانند به راه راست و بی‌شبهه به سوی خداوند رهنمون شوند. این منحصر کردن دانش به امامان عملا توجه خداوند [[به انسان]] را نشان می‌دهد. یک چنین برداشتی نشانگر این است که آموزه امامت عنصر مرکزی در عقیده عدل الهی را تشکیل می‌دهد. هم‌زمان با اینکه وظیفه امامان محدود به تفسیر قرآن و سنت می‌شود، بسط بی‌قیدوشرط ولایت آنان و دریافتِ وحی جدید توسط ایشان انکار می‌گردد.

راجع به این دستاورد سزاوار است از دو متکلم: ابن بابویه (د. ۹۹۱م) و شاگردش شیخ مفید (د. ۱۰۲۲م) نام ببریم، که دیدگاه‌های اجمالی احادیث را به صورت نظام‌‌مند جمع‌بندی کردند. آنها در روش کلامی خود به دنبال صورتی معتدل از آموزه امامت بودند که حتی برای غیر شیعیان نیز پذیرفتنی باشد، و با آموزه‌های عدل الهی و اختیار انسان نیز، بدان صورت که معتزله از آن دم می‌زدند، سازگار باشد. در همین رابطه، ابن بابویه پذیرش تمام و کمال مصحف عثمانی را قاعده‌مند کرد؛ وی امکان تغییر، تحریف به نقصان و موضوعاتی از این قبیل را ردّ کرد و معتقد بود متن قرآن موجود از لحاظ حجم و اندازه با آنچه خداوند به محمد[[ص]] وحی کرده مطابقت دارد.^۱ شیخ مفید در قرابت و نزدیکی با معتزله پا فراتر نهاد: وی برای آنکه کلام خود را متقن‌تر کند، نسبت به سَلَف خود روش‌های عقلانی معتزله را در ابعاد گسترده و جدی‌تری به کار بست.^۲ جالب اینکه، وی در عین حال نسبت به موضوعِ صحتِ متنِ قرآن چندان دغدغه‌مند نبود و استبعادی از این نداشت که متن قرآن اصلی را دستخوش برخی تغییرات جزئی بداند.^۳ این عدم قطعیت شیخ مفید ناشی از این بود که بسیاری از امامیان معاصر وی در اصالت متن قرآن تردید داشتند، ازاین‌رو وی به دلایل دینی و سیاسی از ارائه حکمی صریح در این باره اجتناب می‌کرد. این نوع برخورد دلیل دیگری هم داشته و آن اینکه، این موضوع دیگر آن اهمیتی را که برای امامیان نخستین داشت، برای