همین مرحله از تحولات امامیه متقدم نشانه‌هایی از استدلال‌های دیگر هم به چشم می‌خورد. وقتی در حدیث فوق‌الذکر گفته می‌شود که ممکن نیست خداوند به همه مردم قدرت آمریت بدهد، چون در این صورت دیگر کسی فرمانبردار نخواهد بود، این تنها تلاشی برای دسته‌‌ای از نخبگان فکری نیست که برجستگی علمی خودشان و تقسیم‌بندی مردم به عالم و غیرعالم را به عنوان امری خدادادی نمایش دهند. بلکه بیشتر بر این اندیشه عقلانی استوار است که ولایت داشتن تنها در صورتی معقول خواهد بود که مطیع نیز وجود داشته باشد. مشابه این استدلال در روایت دیگری نیز دیده می‌شود که در آن امام می‌گوید: اگر کسی یک بار دیگری را بر اساس رأی و قیاس مجاب کرد، مطمئن نباشد که طرف مقابل هم نمی‌تواند با استفاده از رأی و قیاس او را قانع کند، چه اینکه گاهی استاد بر شاگرد، و گاهی شاگرد بر استاد پیروز می‌شود.^۱ ۲ مهم این است که در اینجا از استدلالی نظری  عقلی برای ردّ روش‌های نظری  عقلی در استنباطات فقهی استفاده شده است.^۳

در خصوص آموزه‌های کلامی نیز کتب روایی گرایش گسترده‌ای به یک تفکر مستقل را نشان می‌دهند: حتی وقتی که در روایات منقول از امامان موضوع مقدر بودن اعمال بشر از سوی خداوند پررنگ مطرح شده است،^۴ باز هم نشانه‌هایی از فاصله گرفتن از تصورات جبرگرایانه و تمایل به اندیشه آزادیِ اراده انسان و التزام خداوند به خیر [[=حسن و قبح عقلی]] دیده می‌شود. وحی به عنوان عطیه‌ای الهی برای هدایت انسان فهم می‌شود،^۵ و خداوند در این هدایت هم به عدالت متلزم است.^۶ بنابراین روایتی که در ابتدا به آن اشاره شد این گونه فهمیده می‌شود: خداوند علم ضروری برای سعادت انسان را تنها به امامان

ساختاری سخت و منسجم دارد، سر و کار داریم.

بااین‌همه متمرکز کردن تمام توانمندی‌ها بر روی امام، که برای عملکرد این مدل ضروری به نظر می‌رسد، در مقام عمل بیشتر به اصلی اثبات‌نشده می‌ماند. چراکه شیعیان دسترسی چندانی به امامان نداشتند، مخصوصا به امامانِ پس از جعفر صادق[[ع]] که همگی بدون استثناء از سوی حاکمان بنی عباس تحت نظر و خانه‌نشین بودند.^۱ بنابراین کسب نظر امامان درباره موارد مشکوک، عملا در بیشتر مواقع ناممکن بود.^۲ با توجه به این زمینه‌های تاریخی روشن می‌شود که استفاده از مجامع روایی و سنت منقول از امامان، به پس از وفات امام یازدهم و غیبت امام دوازدهم در سال ۸۷۳/ ۸۷۴ میلادی [[۲۶۰ق]] موکول نشد، بلکه دست‌کم حدود ۵۰ سال پیش‌تر این مجموعه‌ها مورد استفاده قرار گرفتند.^۳ و از اینجا، همان طور که پیش‌تر برای اهل سنت اتفاق افتاده بود، برای امامیه نیز جریان جدیدی شکل گرفت که البته عصر امامان متأخر را شامل می‌شود، و آن اینکه ولایت مؤثر و جاریِ امامان زنده جای خود را به متونِ به وجود آمده دادند، متونی که از کاریزمای خاص کتبی یا شفاهی مراجع پیشین بهره‌مند بودند. قرآن، و البته احادیث امامیه، اساس نظام دینی  فقهی امامیه را تشکیل می‌دهند.

افزایش مجموعه‌های روایی و ظهور علم حدیث، آغازِ استقلالِ عالمانِ دینی از ولایت امامان بود. البته وظیفه اولیه ایشان به بررسی، کتابت و توضیح روایات محدود بود، اما در