277
قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی

اما با وجود اصرار منابع شیعی بر اینکه «کتاب فاطمه» شامل هیچ متن قرآنی‌ای نبوده است، لااقل یک حدیث شیعی که در تعدادی از منابع نقل شده با این مضمون هست که این کتاب حاوی آیاتی از قرآن بوده است. بگذارید، برای مثال، روایت زیر را بیاوریم: ابو بصیر شنید که یک قاری قرآن آیه سوم سوره ۷۰ (معارج: «راه‌های عروج») را بدین گونه تلاوت می‌کرد: ”پرسنده از عذابِ در آستانه وقوع تحت حکومت علی سؤال کرد" [[سَألَ سائِلٌ بِعذابٍ واقِعٍ بِوَلایَةِ عَليّ]].۱ ابو بصیر ندانست که چرا قاری عبارت ”تحت حکومت علی" [[= بولایة علي]] را که در تحریر رایج قرآن دیده نمی‌شود به آن افزوده است. وقتی ابو بصیر از امام صادق[[ع]] پرسید که حقیقت امر چه بوده، امام به او گفت قرائتی که شنیده تحریر صحیح و اصلی آیه مورد نظر بوده است، آن گونه که جبرئیل بر پیامبر[[ص]] فرو خوانده است، و شاهد آن در «کتاب فاطمه» یافت می‌شود.۲

اگر این روایت واقعا درخور اعتماد باشد، پس ظاهراً «کتاب فاطمه» به واقع حاوی آیاتی از قرآن هم بوده است، و اگر چنین بوده باشد، شاید حاوی گزارش‌هایی درباره سبب نزول آنها نیز بوده است. در هر صورت، به نظر می‌رسد که این حدیث، ادعای شیعه را مبنی بر اینکه «کتاب فاطمه» کاملاً بدون محتوای قرآنی بوده است رد می‌نماید. به علاوه، اگرچه ما خود آن کتاب را در اختیار نداریم، گزارش‌های شیعیِ کاملاً صریحی درباره محتوای آن در دست داریم، و این مضامین یقینا، دست‌کم تا حدی، کاملاً شبیه یا حتی عینِ موضوعاتی

1.. Pickthall, p. ۵۶۴.

2.. ابن شهرآشوب، مناقب، ج۲، ص۲۴۳؛ الکلینی، الکافی، ج۸، ص۵۷، ش۱۸. منابع شیعی دربارۀ شخصی که آیۀ مذکور در خصوص او نازل شده اتفاق نظر ندارند. طبق بعضی احادیث آن شخص حارث بن عمر بوده است (ن.ک: ابن شهرآشوب، مناقب، ص۲۴۳؛ الکلینی، الکافی، ج۸، ص۵۷). منابع دیگر نزول آیه را مربوط به نعمان بن حارث یهودی دانسته‌اند که حاضر نشد حق علی[[ع]] را برای حکومت بعد از انتصاب وی در غدیر خمّ از سوی پیامبر[[ص]] به رسمیت بشناسد (ن.ک: ابن شاذان، الفضائل، ص۷۹؛ علی بن یونس النباطی، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، چ۱، النجف: المکتبة الحیدریة، ۱۹۶۴، ج۱، ص۳۱۳، ج۲، ص۶۱؛ الحَسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، صص۳۸۱-۳۸۵، ش۱۰۳۰-۱۰۳۴؛ الاسترآبادی، تأویل، صص۶۹۷-۶۹۹؛ ابن طاووس، اقبال الاعمال، چ۲، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۹۴۷، ص۴۶۰؛ فرات بن ابراهیم الکوفی، تفسیر فرات الکوفی، چ۱، تهران: انتشارات وزارت ارشاد، ۱۹۸۹، صص۵۰۵-۵۰۶، ش۵۰۶-۶۱۴). بااین‌حال احادیث دیگر بر این نظر هستند که آیۀ مذکور دربارۀ یک بدوی نازل شد که با آنچه در غدیر گفته شد مخالفت کرد (ن.ک: الحَسکانی، شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۸۶. قس: القمی، تفسیر، ج۲، ص۳۸۵-۳۸۷، ش۷۰).

قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
276

گذاشته شود. بعضی گفتند: « السِّفر»، اما او گفت: « این نامی است که یهودیان می‌گذارند». و آن را موهن یافتند. دیگران « المصحف» را پیشنهاد کردند، و همه با آن موافقت نمودند."۱

در واقع، کاربرد واژه مُصحف برای اشاره به قرآن تا دوره زمامداری خلیفه عثمان بن عفّان۲ (خ. ۲۳-۳۵/۶۴۴-۶۵۶) رواج نیافت، و با وجود استفاده مکرّر آن در این مفهوم از آن به بعد، هرگز معنای کلی‌تر خود یعنی «کتاب مجلّد» را از دست نداد، همچنان که کتاب‌های کمی نیستند که بدین نام خوانده می‌شوند مثل مصحف خالد بن مَعدان۳ (د. ۱۰۳/۷۲۲) که عنوانش از المصاحف ابن ابی داوود سجستانی۴ (د. ۳۱۳/۹۲۶) گرفته شده، مصحف همسران پیامبر[[ص]] عایشه بنت ابی بکر۵ (د. ۵۸/۶۷۸)، حفصه بنت عمر۶ (د. ۴۴/۶۶۵) و امّ سلمه (هند بنت سهیل)۷ (د. ۶۱/۶۸۱)، و مصحف عبد الله بن مسعود۸ (د. ۳۲/۶۵۳)، مصحف اُبَیّ بن کعب۹ (د. ۲۱/۶۴۲) و مصحف عبدالله بن عمرو بن عاص۱۰ (د. ۶۴/۶۸۴).

بااین‌حال، این مصاحف در واقع نسخه‌هایی از قرآن با قرائت‌های متفاوت بودند. به همین دلیل خلیفه عثمان (د. ۳۵/۶۵۶) تصمیم گرفت فقط رونوشت حفصه بنت عمر را نگه دارد و همه دیگر مصاحف را بسوزاند.۱۱ به عبارت دیگر، اگرچه «کتاب فاطمه» نیز مثل کتاب‌های نام‌برده، با همین نام (مصحف) خوانده می‌شد، از لحاظ محتوا تفاوت زیادی با آنها داشت.

1.. ابن ابی داود، المصاحف، ص۱۸؛ السیوطی، الاتقان، ج۱، ص۸۹؛ الصالح، مباحث، صص۷۷-۷۸.

2.. See: G. Levi Della Vida, [M. Bonne], "ʿUmar (I) b. Al-Khaṭṭāb”, EI۲, ۲۰۰۰, vol. x, pp. ۸۱۸-۸۲۱.

3.. الزِرِکلی، الأعلام، ج۲۲، ص۲۹۹.

4.. برای اطلاعات بیشتر دربارۀ سِجِستانی ن.ک: Rippin, "al-Sidjistānī”, EI۲, ۱۹۶۵, ii, pp. ۵۴۶-۵۴۷ دربارۀ مصاحف ن.ک: ابن ابی داود، المصاحف.

5.. See: W. Montgomery Watt, "ʿĀʾisha bint Abī Bakr”, EI۲, ۱۹۶۰, vol. I, pp. ۳۰۷-۳۰۸.

6.. See: L. Veccia Vaglieri, "Ḥafṣa”, EI۲, ۱۹۸۶, vol. iii, pp. ۶۳-۶۵.

7.. See: Ruth Roded, "Umm salama Hind”, EI۲, ۲۰۰۰, vol. x, p. ۸۵۶.

8.. See: J. C. Vedet, "Ibn Masʿūd”, EI۲, ۱۹۸۶, vol. iii, pp. ۸۷۳-۸۷۵.

9.. See: A. Rippin, "Ubayy b. Kaʿb”, EI۲, ۲۰۰۰, vol. x, pp. ۷۶۴-۷۶۵.

10.. الزرکلی، الأعلام، ج۴، ص۱۱۱.

11.. اطلاعات بیشتر دربارۀ این موضوع را می‌توانید برای مثال در منابع زیر بیابید: السیوطی، الإتقان، ج۱، ص۱۰۲؛ ابن ابی داود، المصاحف، ص۱۸؛ ابن کثیر، فضائل القرآن، فصل های ۲و ۳؛ الصالح، مباحث، صص۷۸-۷۹.

  • نام منبع :
    قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    سيّد محمد علي طباطبايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9063
صفحه از 311
پرینت  ارسال به