239
قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی

مصحف جعفر الصادق (د. ۱۴۸)

جعفر صادق[[ع]] (که در آثار قرآنی غالبا از او با عنوان جعفر بن محمد یاد می‌شود) ششمین امام اهل البیت بود: پسر محمد باقر[[ع]] و نوه علیِ ملقب به زین العابدین[[ع]]. وی [[=جعفر صادق]] از نظر سیاسی محل توجه نبود، اما به سبب پرهیزکاری‌اش آوازه بلندی داشت و محدث مشهوری بود.۱ در علوم قرآنی معمولا او را در مکتب مدینه جا می‌دهند، اما در جایگاه قاری، گزینشگر بود. گفته شده که او قرائت‌هایش را از پدرش باقر[[ع]] گرفته که او نیز سنت علی[[ع]] را به او منتقل کرده است، اما این را نیز گفته‌اند که او از ابو الاسود دوئلی نیز قرائت کرده است.۲ اگر بخواهیم این قول اخیر را بپذیریم، باید فرض را بر آن بگذاریم که این قرائت‌ها از طریق برخی منابع واسطه به او رسیده‌اند، چون دوئلی در سال ۶۹ درگذشته و جعفر[[ع]] در سال ۸۰ متولد شده است. از سوی دیگر، قرائت او مرتبط با مکتب کوفه است، چون قاری کوفی حمزه (د. ۱۵۶) یکی از شاگردان او بود و گفته شده که تنها در هشت جا با او اختلاف [[قرائت]] داشته است.

این مطلب معلوم بوده که در مصحف او مطالب به نحوی متفاوت از ترتیب متن عثمانی مرتب شده بودند. زنجانی در تاریخ القرآن، ص ۵۶ و ۵۷ از مقدمه تفسیر شهرستانی این ترتیب را برای سوره‌ها نقل می‌کند:

۹۶ (علق)، ۶۸ (قلم)، ۷۳ (مزمل)، ۷۴ (مدثر)، ۱۱۱ (مسد)، ۸۱ (تکویر)، ۸۷ (اعلی)، ۹۲ (لیل)، ۸۹ (فجر)، ۹۳ (ضحی)، ۹۴ (انشراح)، ۱۰۳ (عصر)، ۱۰۰ (عادیات)، ۱۰۸ (کوثر)، ۱۰۲ (تکاثر)، ۱۰۷ (ماعون)، ۱۰۹ (کافرون)، ۱۰۵ (فیل)، ۱۱۳ (فلق)، ۱۱۴ (ناس)، ۱۱۲ (اخلاص)، ۵۳ (نجم)، ۸۰ (عبس)، ۹۷ (قدر)، ۹۱ (شمس)، ۸۵ (بروج)، ۹۵ (تین)، ۱۰۶ (قریش)، ۱۰۱ (قارعه)، ۷۵ (قیامة)، ۱۰۴ (همزه)، ۷۷ (مرسلات)، ۵۰ (ق)، ۹۰ (بلد)، ۸۶ (طارق)، ۵۴ (قمر)، ۳۸ (ص)، ۷ (اعراف)، ۷۲ (جن)، ۳۶ (یس)، ۲۵ (فرقان)، ۳۵ (فاطر)، ۱۹ (مریم)، ۲۰ (طه)، ۵۶ (واقعه)، ۲۶ (شعراء)، ۲۷ (نمل)، ۲۸ (قصص)، ۱۷ (اسراء)، ۱۰ (یونس)، ۱۱ (هود)، ۱۲ (یوسف)، ۱۵ (حجر)، ۶ (انعام)، ۳۷ (صافات)، ۳۱ (لقمان)، ۳۴ (سبأ)، ۳۹ (زمر)، ۴۰ (غافر)، ۴۱ (فصلت)، ۴۲ (شوری)، ۴۳ (زخرف)، ۴۴ (دخان)، ۴۵ (جاثیه)، ۴۶ (احقاف)، ۵۱ (ذاریات)، ۸۸ (غاشیه)، ۱۸

1.. تهذیب التهذیب، ج۲، ص۱۰۳-۱۰۵.

2.. ابن الجزری، طبقات، ج۱، ص۱۹۶.


قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
238

وقتی عثمان نسخه بازنگری‌شده رسمی‌اش را آماده ساخت، ظاهرا علی[[ع]] هم به‌گرمی از آن حمایت کرد و گفت اگر او هم به جای عثمان بود همان کار را می‌کرد. به نظر می‌رسد که او از مصحف خودش به نفع نسخه جدید دست برداشته و احتمالا همان موقع آن مصحف سوزانده شده است. اگر آن مصحف بر جای مانده بود، قطعا شیعیان آن را به عنوان مصحف معیار برمی‌گرفتند، درحالی‌که امروزه ما تنها رونوشت‌های متن عثمانی را نزد شیعیان می‌یابیم، حتی در رونوشت‌هایی که گفته می‌شود به دست علی[[ع]] یا یکی از فرزندانش نوشته شده‌اند؛۱ و یک مصحف پیشاعثمانی هم که قرائت‌هایش به نفع شیعه به نظر می‌رسد، مصحف ابن مسعود۲ است.۳

حتی وقتی در آثار بعدی ما ارجاعاتی به مصحف علی[[ع]] می‌یابیم، مانند جایی که گفته می‌شود ابن سیرین (د. ۱۱۰) برای اطلاعاتی درباره آن به مدینه نامه نوشته است، یا جایی که ثعلبی در تفسیرش (Sprenger, Leben, III, xliv) یادآور می‌شود که در مصحف علی سوره ۲ (بقره) ۲۸۶ آیه داشته است، یا وقتی که ابن ندیم در فهرست، ص۲۸، می‌گوید که رونوشتی از قرآن که چند صفحه‌ای از آن افتاده بوده نسل‌اندرنسل در خانواده علی[[ع]] نگاه داشته شده، احتمالا منظور رونوشتی از متن عثمانی است که به دست علی[[ع]] یا برای او نوشته شده است، نه اینکه متن پیشاعثمانیِ خود او باشد.

در نتیجه باید به یاد داشته باشیم که همه قرائت‌های غیررسمیِ نقل‌شده از علی[[ع]]، هرچند ممکن است به قرائت‌ها و دگرخوانش‌هایی برگردند که او در نسخه قرآنیِ بازنگری‌شده‌اش حفظ کرده بود، شاید هم صرفا تفسیرهای او بر متن عثمانی باشند.

ابن ابی داوود مصحف علی[[ع]] را در فهرست خود آورده، که ظاهرا منظورش همان مصحف غیررسمی علی[[ع]] است، اما تنها یک قرائت از آن نقل می‌کند.۴

1.. ارجاعات فراوانی به چنین مصاحفی در آثار عربی وجود دارد، و حتی نزد شیعیان بخش‌هایی از چنین مصاحفی هست که گفته می‌شود توسط اهل البیت نوشته شده‌اند (ن.ک: العاملی؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۵۰ به بعد). اما اصالت هیچ کدام از آنها حتی قابل بحث نیست.

2.جفری در جای دیگری از همین کتابش، ص۲۱، دربارۀ این قرائت‌ها می‌گوید: «...ازآنجاکه مصحف ابن مسعود در کوفه رواج داشت، در حلقات شیعی نیز محبوبیت یافت، بااین‌حال نیازی نیست همۀ قرائت‌هایی را که شیعه به مصحف او نسبت می‌دهد، و همچنین قرائت‌هایی را که در منابع سنی به نفع اهل البیت یافت می‌شود، اصیل بدانیم». (م.)

3.. Goldziher, Richtungen, ۲۷۲ [[ب.ت: گلدزیهر، گرایش‌ها]].

4.برای دیدن فهرست اختلاف قرائات ن.ک: صص۱۸۵-۱۹۲ از متن انگلیسی کتاب. (م.)

  • نام منبع :
    قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    سيّد محمد علي طباطبايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 8939
صفحه از 311
پرینت  ارسال به