اتفاق افتاده است.^۱

دو استاد برجسته فقه، که از تأثیرگذارترین عالمان شیعی در میانه قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم محسوب می‌شوند، در آثار فقهی‌شان به مسئله تحریف پرداخته‌اند. روش بسیار پیچیده‌شان در بیان مسئله نشان از مشکلاتی دارد که با آن دست به گریبان بودند. مرتضی انصاری^۲ (د. ۱۸۶۴م) و شاگردش آخوند ملا محمد کاظم خراسانی^۳ (د. ۱۹۱۱م) به طور خاص به آیات الاحکام و پرسشی که ارتباط نزدیکی با آن دارد، پرداخته‌اند: آیا تحریف می‌تواند مانعی در فهم ظواهر آیات قرآن ایجاد کند؟ هر دو این استنتاج پرمخاطره را قاطعانه رد کرده‌اند؛ ولی معذب بودن آنها، که در سراسر متن موج می زند، از چشم خواننده پنهان نمی‌ماند؛ به خصوص خراسانی که تلاش بسیار می‌کند که هراس خود را از تردیدی که در ابتدای متن بدان اشاره کرده، کم‌رنگ جلوه دهد؛ چون در آغاز پذیرفته بود که تحریف پدیده‌ای محتمل (غیر بعیدة) است. خراسانی تحریف را به‌صراحت رد نمی‌کند و تلاش هم نمی‌کند که آن را به‌کلی رد کند؛ در عوض معتقد است تا زمانی که ندانیم کدام کلمه تحریف شده است، با مشکلی مواجه نیستیم.

این بررسی کلی عالمانی که از دوره صفوی به بعد حامی ایده تحریف بودند به هیچ عنوان کامل نیست. می‌توان نام‌های دیگری را هم بدان افزود: محمد هادی طهرانی غروی (د. ۱۹۰۳م) بیش از هفتاد صفحه در تأیید تحریف نوشته است و درست در آخرین صفحه خیلی کوتاه و بدون هر گونه استدلال آن را رد کرده است،^۴ و یا عالمان کمتر شناخته‌‌شده‌ای مانند

امامان[[ع]]، محفوظ است. یعنی او از طریق نوعی تأویل، روایات تحریف را حمل بر این می‌کند که تحریف پیش از وحی رخ داده است. او ظاهراً توجه نکرده است که نتیجه‌ای که می‌توان از این گزاره گرفت این است که قرآن پیش از آنکه نازل شود، تحریف شده بوده است.

همتای او، میرزا ابوالقاسم قمی (د. ۱۸۱۶م) که کتابش قوانین الأصول هنوز هم رواج دارد، به نعمت الله جزائری ارجاع می‌دهد و به‌تفصیل استدلال‌های طرفداران تحریف، به خصوص در رابطه با چند آیه مشکل‌ساز (آل‌عمران۳: ۱۱۹،نساء۴: ۳ و یا مائده۵: ۶۷)^۱، را مطرح می‌کند. قمی همچنین میان مصحف موجود (محرف) و نسخه دست‌نخورده قرآن که نزد مهدی[[ع]] محفوظ است فرق می‌گذارد. در نتیجه، او معتقد است آیاتی که معمولاً برای اثبات تمامیت قرآن به آنها استناد می‌شود (حجر۱۵: ۹ و فصلت۴۱: ۴۱-۴۲)^۲ در واقع ناظر به نسخه اصلی قرآن است. بنابراین عقیده به غیرقابل تقلید بودن قرآن [[= اعجاز قرآن]] هم دیگر در خطر نیست، زیرا آن هم مربوط به نسخه مهدی[[ع]] است. این تقریباً همان رویکرد احمد بن محمد نراقی (د. ۱۸۲۹م[[۱۲۴۵ق]]) است؛ کسی که اولین نظریه‌پرداز درباره مفهوم ولایت فقهای شیعه محسوب می‌شود؛ نظریه‌ای که خمینی در دهه شصت و هفتاد قرن بیستم آن را بسط داد و به شکل نظریه ولایت فقیه مطرح کرد.^۳ نراقی در ادامه راه پیشینیانش بیان می‌کند که، برای آنکه شواهد موجود در قرآن و حدیث بر ضد تحریف معتبر باشند، وجود نسخه‌ای بی‌نقص نزد مهدی[[ع]] کاملا کفایت می‌کند. به علاوه، تنها بعد از تحریف آن قرآنِ کامل است که باید نگران متن قرآن بود؛ نتیجه آنکه تغییراتی در قرآن به شکل حذف رخ داده است، هرچند ما دقیقا نمی‌دانیم چقدر و در چه مواضعی از قرآن این