165
قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی

بنابراین، حتی اگر وجود تغییرات متنی در همین قرآن و روایات را نتوان نادیده گرفت یا زیر سؤال برد، باز هم نمی‌توان از متن شناخته‌شده دوری کرد. از سوی دیگر، خود مجلسی همیشه این رویکرد را به کار نمی‌بندد و در فصل‌های غیر از فصل قرآن، از روایاتی که آشکارا دال بر تحریف‌اند استفاده می‌کند، به خصوص وقتی به جزئیات مسئله امامت، نقش امام و ویژگی‌های امامان می‌پردازد.۱

دو تن از شاگردان مجلسی مفصل‌ترین و متهورانه‌ترین استدلال‌ها به نفع نظریه تحریف را ارائه کردند. اولین‌شان نعمت الله جزائری (د. ۱۷۰۱م) است که در مجموعه‌ای از رسائل در باب اخلاق، عقاید و موضوعات متنوع دیگر بدین مسئله پرداخته است. او بر خلاف مجلسی که روایات تحریف را اخبار آحاد می‌دانست، همه آنها را احادیث متواتر با سلسله بلاانقطاع می‌دانست. جزائری معتقد بود که این روایات ثابت می‌کند که تحریف در سطح متن ( کلام)، محتوا (مادة) و حرکات حروف ( اعراب) رخ داده است. آنان که این رأی را نپذیرفته‌اند (مثل شریف مرتضی، ابن بابویه و یا فضل طبرسی)، قطعا به خاطر مصالحی ( لأجل مصالح کثیرة) بوده که در رأس آنها در امان ماندن از افتراهایی است که دیگران به شیعیان می‌زده‌اند. هرچند که جزائری از اصطلاح تقیة استفاده نکرده‌ است، ولی [[طبق نظر او]] انگیزه آنان آخرالامر همین بوده است. به گفته او متن کامل قرآن، با نگارش علی[[ع]]، نزد مهدی[[ع]] محفوظ است و او در آخرالزمان آن را برخواهد گرداند.۲

دومین شاگرد مجلسی، ابو الحسن شریف عاملی پا را از این هم فراتر می‌گذارد و در مقدمه تفسیرش، مرآة الأنوار، دوازده صفحه در قطع بزرگ را به این موضوع اختصاص می‌دهد.۳ از نظر او شکی نیست که انواعی از دست‌بُرد (شيء من التغییرات) رخ داده است

1.. بحار الأنوار، ج۲۴، صص۱۵۳، ۱۹۵-۱۹۶، ۴۰۰.

2.. جزائری، الأنوار النعمانیة، ج۱، ۹۷-۹۸، ۲۷۷؛ ج۲، صص۳۵۷-۳۶۴؛ الذریعة، ج۲، ص۴۶۶؛ برای آثار مؤلف ن.ک: أعیان الشیعة، ج۱۰، صص۲۲۶-۲۲۷؛ التنکابني، قصص العلماء، صص۴۶۴-۴۷۸؛
Pampus : Enzyklopädie, ۱۰۴-۰۵ ; D. Stewart : « The Humor of the Scholars. The Autobiography of Niʿmat Allāh al-Jazāʾirī (d. ۱۱۱۲/۱۷۰۱) », Iranian Studies ۲۲/۱۹۸۹/۴/۴۷-۸۱.

3.. الشریف العاملي، مرآة الأنوار (ط. سنگی)، ۱۸۸۵، صص۲۵-۳۶؛ الذریعة، ج۲۰، صص۲۶۴-۲۶۵؛
Lawson : « Akhbārī Shīʿī Approaches », ۱۹۵-۲۰۱ [[ب.ت: لاوسن، رهیافت‌ها]];
دربارۀ مؤلف ن.ک: اعیان الشیعة، ج۸، صص۳۴۲-۳۴۳؛
EIr I/۹۳۱-۳۲ ; Pampus : Enzyklopädie, ۱۰۵-۰۶.


قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
164

کاشانی اولین مؤلفی است که به صِرف نقل روایات کهن بسنده نکرده‌ و به تبعات احتمالی تحریف در فهم قرآن هم پرداخته است. پس از نقل از مشایخ قدیم (علی بن ابراهیم قمی، کلینی و به خصوص احمد بن علی طبرِسی)، فیض متوجه خطر موجود می‌شود، زیرا به قول خودش ”با چنین فرضی دیگر نمی‌توان به متن قرآن اعتماد کرد، زیرا امکان دارد هر آیه‌ای مانند مثال‌های پیشین تحریف شده باشد، به گونه‌ای که متضاد با وحی واقعی باشد". در پایان، او تلاش می‌کند با کم‌اهمیت جلوه دادن احادیث مذکور که در آنها تغییر در متن قرآن منجر به تغییر معنایی مهمی نمی‌شود، این معضل را حل کند.۱ باید توجه داشت که خود کاشانی هم از حذف نام علی[[ع]]، امامان[[ع]] و منافقان سخن می‌گوید. او اولین مسئله‌‌ای را که نشان از مشکلاتی دارد که مدافعان نظریه تحریف با آن روبه‌رو هستند، در اختیارمان قرار می‌دهد: پذیرفتن احادیث کهن همواره به معنای قدم گذاشتن در راهی بسیار پر خطر است.

محمد باقر مجلسی (د. ۱۶۹۹-۱۷۰۰) در دائرةالمعارف عظیمش بحار الانوار رویکردی کمابیش مشابه اتخاذ می‌کند. روایات بسیاری که او در فصلی ۳۷ صفحه‌ای در باب جمع‌آوری و تحریف قرآن ارائه می‌دهد، با رویکرد خاص او همپوشانی می‌کنند.۲ مانند کاشانی، مجلسی هم نگران نتایجی است که می‌توان از نظریه تحریف گرفت و در پایان فصل سعی کرده است تا به استناد به امامان آنچه را کمی پیش‌تر گفته بود کم‌رنگ کند. به گفته او، امامان مؤمنان را به خواندن همین مصحف موجود، بدون هرگونه اضافات و حذفیات، و با اطمینان به رجعت مهدی[[ع]] امر کرده‌اند، تا وقتی که او قرآنِ کاملِ جمع‌آوری شده توسط علی[[ع]] را بیاورد. تصحیح قرآن هم در آن جهان یا حداقل در آخرالزمان روی خواهد داد. مجلسی این تضاد آشکار با روایات تحریف را با در نظر گرفتن این روایات به عنوان اخبار آحاد حل می‌کند، اخباری که ممکن است راوی منفردشان اشتباه کرده باشد.

1.. کاشانی، الصافي، ج۱، صص۳۶-۴۹؛ الذریعة، ج۱۵، ص۵؛ EI² VII/۴۷۵-۷۶ .

2.. مجلسی، بحار الانوار، ج۹۲، صص۴۰-۷۷؛ دربارۀ مؤلف ن.ک:EI² V/۱۰۸۶-۸۸ ؛ برای آثارش ن.ک: الذریعة، ج۳، صص۱۶-۲۷؛
EIr IV/۹۰-۹۳ ; Karl-Heinz Pampus : Die theologische Enzyklopädie Biḥār al-anwār des Muḥammad Bāqir al-Majlisī. Ein Beitrag zur Literaturgeschichte der Ŝīʿa in der Ṣafawidenzeit, Diss. Bonn ۱۹۷۰.

  • نام منبع :
    قرآن‌شناسی امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    سيّد محمد علي طباطبايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 9211
صفحه از 311
پرینت  ارسال به