فهرست منابع

- آل کاشف الغطاء، محمد الحسین: المراجعات الریحانیة. هو الجزء الثاني من کتاب المطالعات والمراجعات، صیدا، ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳.

- ابن تیمیة، تقي الدین احمد: منهاج السنة النبویة في نقض کلام الشیعة القدریة، بولاق، ۱۳۲۱-۱۳۲۲/۱۹۰۳-۱۹۰۴.

- الأشعری، ابوالحسن: مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تص. ه . ریتر، استانبول، ۱۹۲۹.

- استرآبادی، محمد امین: الفوائد المدنیة في رد علی من قال بالاجتهاد والتقلید، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۲۱/۱۹۰۳-۱۹۰۴.

- اسفندیاری، کیخسرو: دبستان مذاهب، تص. رحیم رضائی زاده ملک، ج۱-۲، تهران، ۱۳۶۲/ ۱۹۸۳؛ چاپ سنگی، بی‌جا، ۱۲۶۷/۱۸۵۰-۱۸۵۱؛ ترجمه انگلیسی به نام نویسنده: محسن کشمیری فانی، توسط دیوید شِی (David Shea)، ج۱-۳، پاریس، ۱۸۴۳.

- اعیان الشیعة: الامین، محسن: أعیان الشیعة (تص. حسن الامین)، ج۱-۱۰ (همراه با نمایه)، بیروت، ۱۹۸۶.

- الافغاني، احمد: سراب في إیران. کلمة سریعة حول الخمینی ودین الشیعة، عمان، ۱۹۸۲.

- الانصاری، عبد الواحد: اضواء علی خطوط محب الدین العریضة، بیروت، ۱۹۶۳.

- الانصاری، مرتضی: فرائد الاصول، قم، ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴-۱۹۵۵ (چاپ سنگی، تهران، ۱۹۰۸).

- البحرانی، هاشم: کتاب البرهان في تفسیر القرآن، ج۲-۱، چاپ سنگی، بی‌جا، ۱۳۰۳-۱۲۹۵/ ۱۸۷۸-۱۸۸۶؛ ویرایش دیگر تص. محمود بن جعفر الزرندي و ناجی الله البازرگاني، ج۱-۴، تهران، ۱۳۷۵/ ۱۹۵۵-۱۹۵۶.

- البحرانی، یوسف: الحدائق الناضرة في أحکام العترة الطاهرة، ج۱-۴، چاپ سنگی، تهران، ۱۳۱۵/۱۸۹۷-۱۸۹۸.

- بروجردی، علی اصغر: عقائد الشیعة، چاپ سنگی، تهران، بی‌تا (احتمالاً ۱۹۴۰).

- بروجردی، مهدی بن محمد: برهان روشن. البرهان علی عدم تحریف القرآن، تهران، ۱۳۷۴/ ۱۹۵۴-۱۹۵۵.

- البلاغي، النجفي، محمد جواد: آلاء الرحمن في تفسیر القرآن، ج۱-۳، صیدا، ۱۹۳۳.

- الترکماني، محمد احمد: تعریف بمذهب الشیعة الامامیة، عمان، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

- جار الله، موسی: الوشیعة فی نقض عقائد الشیعة، قاهره، ۱۹۸۲(۱۹۳۶).

- الجزائری، نعمت الله: الانوار النعمانیة في معرفة النشأة الانسانیة، تص. محمد علی قاضی طباطبائی، ج۱-۴، تبریز، ۱۳۸۲/ ۱۹۶۲-۱۹۶۳، (چ۲) بیروت، ۱۹۸۴.

- جعفریان، رسول: اکذوبة تحریف القرآن بین الشیعة والسنة، بی‌جا، ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲-۱۹۹۳، (تهران، ۱۹۸۵).

- حسینی نسب، رضا: در طریق وحدت اسلامی. پاسخ به سی و پنج پرسش که پیرامون این هدف مطرح می‌کردند، قم، ۱۳۶۶/۱۹۸۸.

- الحقاني، ابو محمد: مع الخطوط العریضة لمحب الدین الخطیب، قم، ۱۹۷۱، (چ۲)، بیروت، ۱۹۷۲.

- الحقاني، سلمان: الشیعة و السنة في المیزان، بیروت، ۱۳۹۷/۱۹۷۷.

- الحویزی، عبد علي: کتاب تفسیر نور الثقلین، تص. هاشم الرسولي المحلاتي، ج۱-۵، قم، ۱۳۸۳-۱۳۸۵/ ۱۹۶۳-۱۹۶۵.

- الخرازي، محسن: بدایة المعارف الإلهیة في شرح عقائد الامامیة لشیخ محمدرضا المظفر، بیروت، قم، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

از سوی دیگر، عکس‌العمل شیعیان با اعتماد به نفس بیشتر و صریح‌تر شده است. حمله گسترده مخالفان، باعث یکدستی شیعیان شده و دیگر کسی آشکارا در تأیید تحریف سخن نمی‌گوید. در بسیاری از آثار منتشره، فهرستی کمابیش کلیشه‌ای از استدلال‌های معروف هست که به اشکال گوناگون ثابت می‌کنند که ادعای تحریف قرآن قابل پذیرش نیست.^۱ بعضی از اشکال مختلف استدلال دارای فرق‌های مختصری هستند: یک رویکرد به شدت تدافعی وجود دارد که مهم‌ترین ویژگی‌اش دفاعیه‌پردازی و نقد صریح میراث شیعی است. بخش اساسی این نوع استدلال رد کردن احادیث مؤید تحریف به عنوان جعلیات غلات، یعنی شیعیان مبالغه‌گر یا تندرو، است. برعکس، گرایش جدلی‌ای وجود دارد که به حمله به سنی‌ها می‌پردازد زیرا آنها را مقصر «واقعی» وجود و اشاعه احادیث جعلی می‌داند.گروه کوچکی از عالمان کهن شیعه که طرفدار نظریه تحریف بوده‌اند، تحت تأثیر این احادیث گمراه شده‌اند. در نتیجه ردیه‌نویسان سنی حق ندارند از شیعیان انتقاد کنند، زیرا اعتقاد به تحریف قرآن در میان مشهورترین محدثان سنی عمیقا ریشه دارد.^۲

نکته متناقض‌نما این است که بحث درباره این موضوع چنان بالا گرفته است که اختلافات ملموس میان سنی‌ها و شیعیان به حاشیه رانده شده است. به علاوه، ایجاد ارتباط میان تحریف و تقیه توسط محب الدین خطیب و دیگران در دهه شصت میلادی، تبدیل به مانعی غیر قابل عبور در برابر هرگونه فعالیت تقریبی شده است. انقلاب ایران و نگرانی اهل سنت از امکان سرایت انقلاب از طریق صدورش هم به شدتِ این منازعات افزوده است: ردیه‌نویسی سنی و دفاعیه‌نویسی شیعه. طرفه آنکه، هرچند چنین مجادلاتی در هر زمانی می‌توانست رخ دهد، مجادله‌گران سنی درست زمانی موضوع تحریف قرآن را «کشف» کردند که شیعیان می‌خواستند آن را کنار بگذارند. پس عجیب نیست که برای رد کلینی از ابن حزم استفاده می‌کنند.